هنرمند محله استاديوسفي به عشق جانبازان میخواند 
سیدمحمد غفاریان قهرمان تکواندوی باشگاههای مشهد است 
فرشهای سیصد ساله حرم امام رضا(ع) روایتگر سنتی باستانیاند
قالیِ پردهای، دستبافتهای که تاروپودش را به هم گره زدهاند تا نه فرش زیر پا که در قامت یک پرده ضخیم و باشکوه، در مرز میان دو فضا بایستد؛ نگهبانی خاموش باشد که هم حدود حریم را نگه دارد و هم آمدوشد گرما و سرما را مهار کند. گاه این حریم بنای یک شاهزاده، چادر یک ایلیاتی یا مسجد یک محله است و گاه حریم حرم یک امامزاده یا امام.
تعدادی از این قالیها روزگاری در ورودیهای اماکن متبرکه حرم و بارگاه منور رضوی نصب بودند و زائران برای رسیدن به قلب این آستان از آن گذر میکردند، اما اکنون در موزه آستان قدس پیش چشم زائران امروز هستند؛ قالیهایی که برای همین صحنوسرا بافته شدهاند و وقف یا تقدیم حرم امامرضا (ع) شدهاند.
درحالیکه امروزه نیز از قالیها بهعنوان پرده در فضای حرم مطهر استفاده میشود مروری به قدیمیترین فرشهای دوروی بهجامانده از حرممطهر، بخشی از اصالت و هویت بارگاه منور رضوی در این زمینه را نمایان میکند. مجموعهای چشمگیر از قالیهای پردهای در موزه آستانقدسرضوی به جای پهن شدن سرپا ماندهاند و روایتگر این سنت باستانیاند.
مرز میان برون و اندرون
در سرزمین ایران که تاروپود هر گوشهاش با نقشهای گوناگون فرشهایش جان میگرفت، این نوع قالیها جایگاه ویژهای داشتهاند. شکل و اندازهشان طوری انتخاب میشد که درست مثل درگاهی بافتهشده از نخ و نقش، در قاب ورودیها جای بگیرند. از خانههای خشتی و چادرهای کوچنشین گرفته تا صحن مساجد و اتاقهای تکایا، این قالیها حائلی بودند میان برون و اندرون یک فضا.
زیباییشان وقتی دوچندان میشد که برخی از آنها را دورو میبافتند؛ همانند ورق ظریفی از هنر که هر سمتش داستانی تازه روایت میکرد. طراحان این قالیها با ذهنی پر از خیال و مهارتی ریشهدار، باغهایی خیالانگیز را در دل تاروپود میکاشتند؛ گلهایی که انگار از زمین میروییدند تا به آسمان برسند و منظرهای از بهشت پیش روی ما باشند.
در عصر صفوی این نگاه هنرمندانه با اعتقادات و فرهنگ شیعی در هم آمیخت و بافندگان آنچه را از بهشت برایشان توصیف شده بود، روی قالیها به تصویر میکشیدند. هرچند از قالیهای پردهای دوره قاجار نمونههای زیادی وجود دارد، اما متأسفانه از قالیهای عهد صفوی تنها یک نمونه بهجا مانده که استفاده از آن بهعنوان قالی پردهای در هالهای از شک و تردید است؛ قالی نفیسی که در کنار دیگرنمونههای قجری در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود.
رسانهای پیش چشم گذشتگان
در میان موزههای ایران، موزه فرش آستان قدس رضوی نمونهای درخشان از قالیهای پردهای را در خود جای داده است. این قالیها اغلب با طرحهایی، چون محرابی، محرابی گلدانی، محرابی درختی، ترنجدار، سروی، قندیلی، باغی و افشان بافته شدهاند؛ نقوشی که همگی شبیه قطعههایی از بهشت الهی کنار هم بافته شدهاند تا زینتبخش بهشت رضوی باشند.
اما قالیهای پردهای، فراتر از نقش و نگار و زیبایی ظاهری، گاه به شکل تابلوهای زندهای عمل میکردند تا آیات و احادیث اهلبیت (ع) را به مخاطب منتقل کنند. در تاروپود بعضی از این قالیها، نام مبارک امامرضا (ع) و روایات مربوط به فضیلت زیارت حضرت بافته میشوند و بهگونهای هنری جلوه میکنند که هم نشاندهنده ارادت و ایمان هنرمند است و هم نقش رسانهای برای انتشار مفاهیم دینی در زندگی روزمره مردم را ایفا میکند.
بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که طرح محراب از معماری مساجد الهام گرفته است
به عنوان نمونه، قالی پردهای «محرابی درختی» بافته شده در این مجموعه، بهگونهای طراحی شده که احادیثی از پیامبر (ص) و امامباقر (ع) درباره امامرضا (ع) و اهمیت زیارتش در آن نقش بسته است. این تلفیق هنر، ایمان و روایت دینی، قالی را به رسانهای زنده و فرهنگی بدل کرده است که هم نگاه را مینوازد، هم به زائران نوعی آگاهی میبخشد.
نقش پرتکرار محراب روی قالیهای پردهای
در ایران ما رجبهرج هر فرش با فرهنگ اقلیمی که در آن بافته میشود جان میگیرد؛ قالیهای پردهای هم چنیناند و طرح و نقششان نه فقط به زادگاهشان گره خورده که از مکانی هم که قرار است نصب شوند، الهام میگیرند.
یکی از پرتکرارترین این نقشها در قالیهای پردهای، طرح محرابی است که یکی از نقوش کهن و اصیل در فرشبافی ایران محسوب میشود. این نقش که در ابتدا در ابعاد کوچک و روی سجادههای نماز بوده، با گذر زمان، بهویژه از دوران قاجار به بعد، در ابعاد بزرگتر و با ترکیبهای متنوعتری به قالیها وارد شده و بهگونهای تبدیل به عنصر تزیینی اصلی در قالیها، گلیمها، نمدها و زیلوها شده است.
بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که طرح محراب از معماری مساجد الهام گرفته است، هرچند نمونههایی از نقوش طاق در هنر پیش از اسلام نشان میدهد که سابقه آن میتواند به دورانهای کهنتر نیز برسد.
در طراحی قالیهای پردهای، محراب اغلب با عناصر طبیعی و خیالانگیز دیگری مانند شاخ و برگ ختایی و شاهعباسی، درختان سرو، طوبی و سدرهالمنتهی، گلدانهای پر از گل و حتی حیوانات و پرندگان مانند طاووس و آهو هم ترکیب شده است. گاه کتیبهای با آیهای از قرآن یا حدیثی از ائمه (ع)، بالای محراب یا در میان باغی خیالی قرار گرفته تا ارتباط معنایی آن با فضای بارگاه امامرضا (ع) را هم آشکار کند.
۲ نقش یکسان با ۲ رنگ ناهمسان
از دوره قاجار، سبکی ویژه در قالیبافی حرم ظهور کرد؛ قالیهای «دورو» که طوری بافته میشدند تا بتوانند نقش پردهای مقابل ورودیها را ایفا کنند. قالی پردهای «محرابی درختی» دو رو یکی از این آثار برجسته در موزه فرش آستان قدس رضوی است که اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ فرش مشهد ارائه میدهد.
این قالی بهعنوان پردهای در ورودی حرم مطهر امامرضا (ع) مورداستفاده بوده و هر دو طرف آن با طرح مشابه، اما رنگبندی متفاوت بافته شده است. در مرکز طرح محرابی، درختی تنومند قرار دارد که شاخههایش با درختچهها و دو گل شاهعباسی بزرگ تکمیل شده و فضای متن را به زیبایی پر میکند؛ نمادی از پیوستگی جز به کل.
در لچکهای محراب، عبارت «بینالجبلین روضه من ریاضالجنه» بافته شده و بالای محراب حدیثی از اماممحمدباقر (ع) درباره فضیلت زیارت امامرضا (ع) نقش بسته است. برخلاف بسیاری از قالیها، این پرده در سه سمت دارای حاشیه است و بخش پایینی بدون حاشیه بافته شده تا برای نصب در ورودیهامناسب باشد. حاشیهها با طرحهای اسلیمی، گلهای شاهعباسی و بندهای لاجوردی تزیین شدهاند و در بالای آنها گلهای تلفیقی قرمز و اکر جلوهای چشمنواز دارند.
طرح متن با رنگهای متنوعی از جمله صورتی، قرمز، سبز، زرد، کرم، قهوهای و آبی اجرا شده و حتی بتهای بزرگ و نامتعارف در بالای قالی جلوهای ویژه ایجاد کرده است. ترکیب طرح، رنگ و کتیبهها این قالی را به نمونهای منحصربهفرد و شاخص در تاریخ قالیهای پردهای مشهد بدل کرده است.
طراحی این قالی ۳۰۰×۴۱۰ سانتیمترمربعی محمد نقاش مشهدی بوده و محمد کرمانی آن را در سال ۱۳۲۰خورشیدی در مشهد بافته است.
همنشینی رنگها روی زمینه لاکی
قالی پردهای دوم، ساخته شده در اواخر دوران قاجار در اصفهان، نمونهای بارز از پردههای حرممطهر امامرضا (ع) است که توسط محمد اصفهانی بافته و اهدا شده است. این قالی که از تاروپود پنبهای و پرز پشمی با رنگهای طبیعی ساخته شده است، ابعادی برابر با ۲۱۱×۹۱۱ سانتیمتر دارد. ترکیب رنگی آن شامل سبز، قرمز، سفید، صورتی، آبی و لاجورد است که هماهنگی و جلوهای دلنشین به کل اثر بخشیده است.
ساختار قالی شامل حاشیه، متن و محراب است. حاشیه به شکل واگیرهای تکراری در طول و عرض بافته شده و زمینه لاکیرنگ آن با گلهای شاهعباسی هشتپر و گل گرد هشتپر تزیین شده است؛ این گلها با بندهای اسلیمی دهاناژدری سفید به هم پیوند خوردهاند و ریتمی هماهنگ در طول حاشیه ایجاد میکنند.
در متن، محراب ترنجی دوازدهکلاله خودنمایی میکند که با سرترنجها و قابهای کتیبهای کوچک و بزرگ احاطه شده است. محراب با رنگ لاکی بافته شده تا تناسب میان حاشیه و ترنج حفظ شود و درون آن سه قاب اسلیمی پر از گل شاهعباسی و نقوش ختایی دیده میشود. در بالای محراب، چهار کتیبه شعری با مضمون ستایش امامرضا (ع) قرار دارد که به قالی جلوهای معنوی و ادبی میبخشد.
دستبافتهای دیگر از محمد کرمانی
قالی پردهای سوم نیز که توسط محمد کرمانی در سال۱۹۲۷خورشیدی بافته و وقف حرم مطهر شده است، جلوهای چشمنواز از ترکیب رنگ و آرایش هنری اشعار به شمار میرود. این قالی با طراحی هوشمندانه، اشعار را در اضلاع سه مستطیل مختلف جای داده است، بهگونهایکه هرکدام سهمی متناسب با طول و عرض قالی دارند و نگاه بیننده را به سیر حرکت کلمات و نقشها هدایت میکنند.
مستطیل کوچکی در بالای قالی، طولی برابر با عرض قالی و عرضی در حدود یکپنجم طول آن دارد و در آن، دو بیت از اشعار به خط نستعلیق بافته شدهاند. دو مستطیل بزرگتر، هرکدام با طولی حدود چهارپنجم طول قالی و عرضی برابر نصف عرض قالی، پنج مصرع دیگر شعر را در بر میگیرند. بیتها در طول و عرض مستطیلها جای گرفتهاند و با ظرافتی ویژه در ترکیب با زمینه و نقشهای تزیینی هماهنگ شدهاند.
ترکیب رنگها، خط نستعلیق و قرارگیری مصرعها در قالب هندسی مستطیلها، علاوه بر زیبایی بصری، نقش قالی را فراتر از یک پرده تزیینی ارتقا داده و آن را به رسانهای برای انتقال ادب و ارادت دینی تبدیل کرده است. این طراحی هوشمندانه، بیانگر توجه دقیق هنرمند به هماهنگی میان هنر، خط و محتوا و ارزش فرهنگی پردههای حرم است.
* این گزارش چهارشنبه ۲۷ آذرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۰۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
