رباط خاکستری، کاروانسرایی که از عصر غزنویان استراحتگاه زائران است

مدت زیادی از احداث آزادراه مشهدنیشابور نمی‌گذرد؛ راهی جدید و ماشین‌رو که با راه‌اندازی‌اش، جاده قدیم و قشنگ این مسیر به حاشیه رانده شد. حالا هر فردی که از مشهد قصد رفتن به نیشابور دارد، آزادراه چندبانده مشهدباغچه را به‌جای جاده قدیم دوطرفه انتخاب و با نهایت سرعت مسیر را طی می‌کند؛ اما جاذبه‌های جاده قدیم مشهد-نیشابور هنوز هم فریاد می‌زند که مسیر تاریخی رفت‌وآمد بین این دو شهر، همین بوده است. 

در گوشه‌وکنار این جاده به‌جز جاذبه‌های طبیعی که بخشی از طبیعت چشم‌نواز طرق است، چند کاروان‌سرا قرار دارد که جزو نمونه‌های زیبا و کم‌مانند معماری ایرانی هستند. همین تجمع چند کاروان‌سرا در فاصله چندکیلومتری از یکدیگر هم نشان‌دهنده اهمیت این مسیر و کاروان‌روبودن آن است. یکی از آنها «رباط خاکستری» است که در روستایی به همین نام قرار دارد.

روستای رباط خاکستری در حاشیه جاده آسفالت قدیم مشهد-نیشابور و تقریبا در هفده‌کیلومتری مشهد قرار دارد. از سمت نیشابور و ملک‌آباد، رباط خاکستری اولین کاروان‌سرای این مسیر است و پس از آن کاروان‌سرای بش‌ساروق و رباط طرق، منزل‌های بعدی برای استراحت کاروانیان بوده‌اند.

امروز هم این مسیر میزبان کاروان‌های پیاده‌ای است که در روز‌های خاصی از سال به زیارت حرم امام‌رضا (ع) می‌آیند. در میان کاروان‌سرا‌های این مسیر، رباط خاکستری و بش‌ساروق سرپوشیده هستند و باز از بین این دو کاروان‌سرا، رباط خاکستری مرمت شده است و وضعیت پایداری دارد و امروز همان کاربری قدیمی‌اش را دارد؛ میزبانی از زائران به‌ویژه زائران پیاده‌ای که در روز‌های منتهی به شهادت امام‌رضا (ع) قصد تشرف به حرم را دارند.

مطلب مرتبط رباط طرق اولین و آخرین ایستگاه زائران بود

رباط خاکستری و پلان خاصش

جنوب دشت مشهد از نظر جغرافیایی منطقه‌ای خشک و سرد است و با تپه‌های کم‌ارتفاع شنی و سنگی و دره‌های پهن و کم‌عمقی که میان آنها شکل گرفته، محلی مناسب برای زیست به وجود آورده است.

این ویژگی باعث شده است این بخش از کوهستان‌های مشهد که کم‌ارتفاع‌ترند، در طول تاریخ گزینه مناسب‌تری برای رفت‌وآمد باشند. پس طبیعی است که چند کاروان‌سرا در این مسیر پرتردد قرار گرفته باشد. مصالح و شیوه ساخت رباط خاکستری و بش‌ساروق هم تقریبا مشابه است، منتها بخت رباط خاکستری به‌دلیل وجود بافت مسکونی روستا در اطرافش، با آن یار بوده و مثل بش‌ساروق که تک‌وتنهاست، متروکه نشده است.

رباط خاکستری که در منتهاالیه شمالی روستا قرار دارد، مرداد ۱۳۸۱ به‌عنوان اثری مربوط به دوره سلجوقی تا صفوی در فهرست آثار ملی قرار گرفته است. این رباط تقریبا از همان سال‌ها دوباره پا گرفت، سر پا و مرمت شد و درش برای میزبانی از مسافران جاده باز شد.

رباط خاکستری جدا از موقعیت ویژه‌اش که سبب رونق دوباره‌اش شد، چند ویژگی دیگر هم دارد که یکی سرپوشیده‌بودن و دیگری پلان خاص آن است. روی‌هم‌رفته رباط خاکستری از این نظر جزو نمونه‌های عالی این منطقه نیست و رباط‌های فخرداوود و علاقبند و... هنوز از این نظر سرآمدند، اما پلان نامنظم آن، این کاروان‌سرا را جزو نمونه‌های منحصر‌به‌فرد قرار داده است.

رباط خاکستری شامل سه فضای سرپوشیده است و ورودی اصلی آن از سمت جنوب، یک درگاهی کوچک با طاق جناغی است که با تالار اصلی مستطیل‌شکل آن می‌رسد. سقف این تالار را دو ستون قطور دو در دو متر نگه داشته و با شش گنبد کم‌خیز پوشیده شده است. دورتادور این تالار غرفه‌هایی با طاق جناغی برای استراحت مسافران تعبیه شده و در گوشه‌های آن هم اتاق‌هایی احداث شده است.

فضای بعدی، سالنی در ضلع شمالی بناست که سقفش با دو گنبد پوشیده شده است. بخش بعدی بنا سالنی مستطیلی در ضلع غربی کاروان‌سراست که ورودی‌اش هم‌راستای ورودی اصلی و باز هم با طاق جناغی است. سقف این بخش از رباط خاکستری هم با دو گنبد پوشیده شده است.

تغییرات عمده‌ای که در بنا ایجاد شده، مربوط به درگاه‌های اتصال‌دهنده این سه بخش و بخشی از سردر ورودی بناست؛ طاقی که تغییر کرده، دیواری که جابه‌جا شده و دری که با دیوار بسته شده است.

بازیابی تاریخی رباط خاکستری

در کل، معماری بنا با آن سقف‌ها و طاق‌های کوتاهش، چندان پرکار نیست و تزییناتی هم در بنا مشاهده نمی‌شود. گوشه‌سازی‌هایی هم که پلان مربع را به گردی گنبد وصل می‌کنند، بسیار ساده هستند.

مصالح بنا سنگ و آجر و ملاط گل و گچ است، بدین‌صورت که تا زیر پاکار قوس‌ها و جایی که طاق شروع می‌شود، با لاشه‌سنگ‌های کوچک و بزرگ ساخته شده است و قوس‌ها و گنبد بنا، آجری است. همین شکل نامنظم فضا‌های داخلی، بیرون بنا هم دیده می‌شود و کاروان‌سرا از بیرون، یک مستطیل نامنظم است. سراسر بدنه بیرونی بنا با لاشه‌سنگ پوشیده شده و روی همه گنبد‌ها هم با کاهگل اندود شده است.

رباط خاکستری تا پیش از ثبت‌ملی شدن سرنوشتی مثل خیلی از بنا‌های تاریخی ایران داشت و از آن به‌عنوان انبار علوفه یا محل نگهداری دام استفاده می‌شد، اما پس از آن سال رفته‌رفته تعمیر شد تا اینکه دوباره درش به روی مسافران باز شد.

وضعیت رباط خاکستری در اوایل دهه ۱۳۸۰ به‌قدری بغرنج بود که سقف‌هایش همه ریخته و تقریبا مخروبه بود، چیزی شبیه سرنوشت امروز کاروان‌سرای همسایه‌اش، بش‌ساروق، و حتی با وجود تعمیرات دوره‌های گوناگون، چندان پایدار نبود، اما رفته‌رفته جان گرفت و امروز سر‌پاست و همچنان مسافرپذیر.

در رباط خاکستری کتیبه‌ای یافت نشده است که تاریخ دقیق ساختش را مشخص کند، اما در «تاریخ بیهقی» آمده است که سبکتکین، فرمانروای غزنوی، سال ۴۲۲ قمری در جریان یک سفر جنگی از هرات به نیشابور می‌رفته و شبی همراه یارانش در منزل خاکستری اقامت کرده و به دراویش ساکن در این منزل هم صدقه داده است.

نویسندگان کتاب «کاروان‌سرا‌های خراسان»، مشخصات این بنا را با نوشته‌های «تاریخ بیهقی» تطبیق می‌دهند. در کل باید گفت رباط خاکستری در سده‌های میانی دوره اسلامی ساخته شده و تا دوره قاجار تعمیر و دخل‌وتصرف‌هایی در آن داده شده است.

* این گزارش یکشنبه ۲۳ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۷۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.