قلعه وکیل‌آباد در خاطرات حاج‌حسین حاجی‌پور 
دانش‌آموزان هنرستان محله زیباشهر، شاگرد اول‌های صحنه هنر 
رباط طرق اولین و آخرین ایستگاه زائران بود
گستردگی سرزمین ایران از دیرباز ضرورت احداث راه‌های تجاری و مجموعه‌های وابسته به آن را گریزناپذیر کرده است. میل‌های راهنما، رباط‌ها، کاروان‌سرا‌ها و آب‌انبار‌ها از ضروری‌ترین بنا‌های مربوط به راه و سفر در ایران بوده‌اند.
بی‌گمان اندیشه تأسیس ایستگاه‌های راهداری، متعلق به داریوش هخامنشی است. او برای حل مشکل اداره سرزمین پهناور ایران، یک سیستم ارتباطی گسترده با راهداری‌های فراوان به‌وجود آورد تا ارتباط ایالت‌های تابعه با مرکز حکومت را آسان کند و این تأسیسات در طول زمان به رباط‌ها و کاروان‌سرا‌های بعدی تبدیل شدند و علاوه بر کارکرد اداری و دولتی، کاربرد‌های تجاری و مسافرتی پیدا کردند. هرودت، از ۱۱۱ بنای بین‌راهی میان بابل و شوش در دوره هخامنشیان یاد می‌کند.
ریشه‌یابی کلماتی مانند «ساباط»، «رباط» و «کاربات»، ایرانی بودن منشأ کاروان‌سرا‌ها را ثابت می‌کند، چنان‌که «کاربات» متشکل از «کاروان» و «بات» بوده که معنی آن «خانه کاروان» است. همچنین «بات» در انتهای کلماتی، چون «ساباط» و «خرابات» به معنی خانه و بناست.
«رباط» منحصرا به ساختمان‌های کنار راه و به‌ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می‌شود و از روزگاری کهن به زبان عربی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته‌اند و «ارباط» به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه، به‌کار می‌رود. ساختمان رباط‌ها معمولاً دارای حوض، آب‌انبار و اتاق‌های بسیاری گرداگرد حیاط است.
کاروان‌سرا هم مشتق از کاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران (قافله) است که گروهی مسافرت می‌کردند و «سرای» به معنی خانه و مکان که هر دو کلمه مشتق از پهلوی ساسانی است.
کاربات پیش از اسلام به جای کاروان‌سرا به‌کار می‌رفته و از نظر ساختمان شبیه رباط است، اما کاروان‌سرا به رباط‌های بزرگ و جامع، چه در بیرون و چه درون شهر گفته می‌شود که علاوه بر اتاق و ایوان، دارای باره‌بند، طویله، انبار، آب‌انبار و سردر دوطبقه است که اتاق‌های بالای آن به کاروان‌سالار اختصاص داشته است.
کاروان‌سرا‌ها یا رباط‌های بزرگ به‌ویژه در بین راه‌های دور و بیابانی، دارای دو یا چند برج دیده‌بانی و نگهبانی به‌صورت مدور یا نیم‌دایره بودند که دو کارکرد دفاعی و استحکام‌بخشی بنا را داشتند.
اگرچه از کاروان‌سرا‌های پیش از اسلام اطلاعات اندکی در دست است، در دوره ساسانی به‌علت اقتصاد وسیع و گسترده، کاروان‌سرا‌های بسیاری به‌ویژه در مسیر جاده ابریشم ساخته شد.
ساختن رباط در اوایل دوره اسلامی نیز اهمیت فوق‌العاده‌ای برای حاکمان داشت، اما اوج هنر معماری و عصر طلایی رباط‌سازی ایران، مربوط به دوره صفویه است، چنان‌که بیشتر رباط‌های به‌جای‌مانده از دوران پیشین، متعلق به دوره صفوی و حتی معروف به «رباط عباسی» است.
رباط طرق
در بزرگراه که پیش می‌رویم، تابلوی مقصد نمایان می‌شود؛ تابلویی سبزرنگ در کنار راه آسفالته فرعی کنار جاده قدیم نیشابور که روی آن درج شده است: «رباط طرق».
پس از طی مسیری کوتاه، گلدسته‌های زیبای مسجدی که گنبدی را در میان خود دارد، پدیدار می‌شود و بعد از چند دقیقه رباط قدیمی طرق که زمانی پذیرای کاروان‌های بسیاری بوده، پیش چشم‌مان نمایان می‌شود و تصویری از تاریخ کهن ایران‌زمین و بخشی از جاده ابریشم را در ذهن مجسم می‌کند.
«رباط طرق» قرین شهرکی در حاشیه شهر مشهد است که قدمتی طولانی دارد ولی در راستای مهار حاشیه‌نشینی و سامان‌دهی سکونتگاه‌های غیرمجاز، چندسالی است که به محدوده شهری پیوسته است.
محله رباط که در بین ساکنان آن به شهرک «شهیدکاوه» نیز شهرت دارد، اکنون جزو محدوده شهرداری منطقه۷ مشهد است.
این محله یک خیابان اصلی آسفالت‌شده دارد که ایستگاه اتوبوس جدید و شیشه‌ای در گوشه‌ای از آن احداث شده و پارک جنگلی و همچنین مسجد بزرگی در طرفین آن قرار گرفته است و «رباط» معروف آن نیز در ابتدای شهرک و درحقیقت در بخش احمدآباد، دهستان سرجام و جنوب شرق مشهد قرار دارد.
این رباط آخرین منزل شهر مشهد و محل وداع یا استقبال از مسافران محسوب می‌شده است
مشخصات معماری
به لحاظ موقعیت جغرافیایی، طرق در قرون و سده‌های پیشین در مرکز تلاقی راه‌های ارتباطی غرب و شرق در مسیر جاده ابریشم و نیشابور به طوس، هرات و قندهار واقع بوده است و امروز در ابتدای جاده مشهد به نیشابور قرار دارد. طرق در سال ۱۲۹۸ هجری‌قمری دارای دو کاروان‌سرا بوده که هر دو مربوط به دوره صفوی بوده‌اند.
یکی از این کاروان‌سرا‌ها که به شاه‌عباس صفوی نسبت داده شده و درحال تخریب بوده است، به‌دستور ناصرالدین‌شاه قاجار و به‌وسیله اسکندربیگ فراش‌باشی خراب و از مصالح آن، کاروان‌سرایی تابستانی ساخته می‌شود.
درحالحاضر از کاروان‌سرای شاه‌عباس به‌دلیل تخریب و محو کامل آثار آن، هیچ اطلاعی در دست نیست، اما کاروان‌سرای دیگر را که به شاه‌سلیمان صفوی نسبت داده‌اند و درحقیقت الحاقی به کاروان‌سرای شاه‌عباس بوده، سالم باقی مانده است؛ کتیبه بنای الحاقی، ساخت آن را به تاریخ ۱۰۸۰قمری نسبت می‌دهد.
این کاروان‌سرا به ابعاد حدود ۶/۳۳ متر طول و ۵/۲۸ متر عرض به‌صورت مربعی ساخته شده است و در ضلع شمال، جنوب و شرق آن ردیفی از غرفه‌هایی قرار دارد که جلوی آنها باز است و برای اسکان مسافران در تابستان مدنظر بوده‌اند.
در ضلع غرب، آب‌انباری از دوره صفوی واقع شده و در اطراف آب‌انبار، یک ردیف اتاق وجود داشته که درحالحاضر بیشتر آنها تخریب شده و تنها دو اتاق در ضلع جنوبی آب‌انبار، سالم باقی مانده است.
آب‌انبار یادشده در بیرون کاروان‌سرای شاه‌سلیمان قرار داشته و هم‌اکنون ورودی آن در داخل کاروان‌سرای قاجاریه و گنبد آن در خارج از دیوار واقع شده است. سردر ورودی آب‌انبار دارای تزئینات گچی رسمی‌بندی است که قسمتی از آن فروریخته.
این اثر در سال ۱۳۶۳ شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. اهمیت این رباط دوایوانی، از آن‌روست که به‌عنوان آخرین منزل شهر مشهد پس از تپه‌سلام و محل وداع یا استقبال از مسافران محسوب می‌شده است.
حمام رباط طرق
در سال ۱۳۸۳ شمسی بقایای یک حمام تاریخی نیز در غرب رباط‌طرق مشهد و در روند فعالیت باستان‌شناسی انجام‌شده در اطراف این کاروان‌سرا کشف شد. این حمام در اواخر دوره صفوی و بر اساس روش‌های معماری سنتی و بومی خراسان در مجاورت رباط‌طرق ساخته شده است.
ازجمله فضا‌های شناسایی‌شده این حمام می‌توان به هشتی اول یا سربینه، هشتی دوم یا گرم‌خانه و دو مخزن آب گرم اشاره کرد. در سربینه حمام یک حوضچه هشت‌ضلعی متناسب با فضای هشت‌ضلعی سربینه ساخته شده و آب از طریق لوله‌های سفالی از پاشویه به داخل حوضچه مذکور جریان داشته است.
گرم‌خانه حمام نیز شامل یک فضای مستطیل‌شکل است که در طرفین فضای ستون‌دار میان آن دو خزینه آب، ساخته شده است.
کشف حمام در مجاورت رباط‌طرق نشان می‌دهد که زائران قبل از ورود به این شهر، غسل زیارت می‌کردند
کشف این حمام در مجاورت رباط‌طرق نشان می‌دهد که زائران حرم امام‌رضا (ع)، قبل از ورود به این شهر، ضمن استحمام، غسل زیارت کرده و برای پابوسی آن حضرت آماده می‌شده‌اند.
موزه زیارت
با توجه به اهمیت تاریخی رباط‌طرق و به‌منظور حفظ این جایگاه، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی، اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۲ اقدام به راه‌اندازی نخستین موزه زائروزیارت در راستای ارائه مفهوم و تبیین فرهنگ زیارت، فرهنگ‌سازی زیارت و اهداف آن و اهداف گردشگری دینی و زیارتی در پایتخت معنوی ایران و در سایت تاریخی و فرهنگی رباط‌طرق کرد که هم‌اکنون پژوهشگران دینی و گردشگران و علاقه‌مندان، به‌منظور آشنایی با ابعاد مختلف فرهنگ زیارت، روزانه به این مرکز مراجعه و از آن بازدید می‌کنند.
* این گزارش سه شنبه، ۱۳ مرداد ۹۴ در شماره ۱۵۶ شهرآرامحله منطقه ۷ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
