خانه آشتیکنان 
باغ رنگینکمانی عمار حقیقی روی دیوار‌های مشهد 
کشف تصویری قدیمی از چراغ برات در قبرستان «قتلگاه»
جواد نوائیان رودسری| اجتماعات عمومی در جوامع شهری معمولا حول وقایع و حوادثی دور می‌زنند که در حافظه مشترک جمعی، جایگاه ویژه‌ای دارند؛ وقایعی مانند مناسبت‌های مذهبی و ملی و همچنین رویداد‌های عرفی که جنبه منطقه‌ای پیدا می‌کنند و نزد مردمان یک شهر یا ولایت محترم‌اند.
این آداب و رسوم محلی خود ریشه در تاریخی کهن دارند که بررسی آنها می‌تواند زوایای ناشناخته تاریخی را آشکار سازد. در مشهد، به‌تبع تاریخ فرهنگ ایرانِ شرقی، گاه به آدابی بر‌می‌خوریم که پیوستگی آشکاری با عقاید پیش از اسلام پیدا می‌کنند؛ رسومی که برای همه ما آشنا هستند، اما درباره چگونگی پیدایش آنها ادله و مدارک کافی در اختیار نیست.
به‌تازگی و ضمن بررسی اسناد و تصاویر موجود در بایگانی کتابخانه دانشگاه تهران، به تصویری قدیمی و احتمالا‌دیده‌نشده از اجتماعی در مشهد عهد قاجار دست یافتیم که بسیار مهم و شایان‌مطالعه است.
در این تصویر خاص و تاریخی، اجتماعی بزرگ از مردم مشهد، در محل گورستان قتلگاه به‌چشم می‌خورد که می‌تواند نشان‌دهنده زوایای ویژه‌ای از تاریخ شهر مشهد و به‌تبع آن، تاریخ خراسان باشد.
بهانه نگارش این گزارش، چیزی جز بررسی محتوای این تصویر فوق‌العاده نیست و بنا داریم پس از مروری بر محتوای آن، به اصل ماجرا و نوع اجتماع انعکاس‌یافته در عکس بپردازیم.
تحلیلی بر محتوای عکس
زمان برداشتن عکس را باید اواخر دوره قاجار بدانیم. این را می‌توان از چشم‌انداز صحن عتیق که در افق تصویر خودنمایی می‌کند و نیز البسه مردمی که رو به دوربین ایستاده‌اند، دریافت. پیش از هر چیز، باید به‌سراغ نمای صحن عتیق برویم که در‌برگیرنده ارزش‌های تاریخی فوق‌العاده‌ای است.
در سمت راست، نمایی از ساعت مظفری -از ضلع شمالی- به چشم می‌خورد؛ ساعتی که اواخر دوره ناصرالدین‌شاه قاجار خریداری و نصب شد و، چون بعدها بالاخیابان را خیابان «مظفری» نامیدند، این ساعت را هم به اسم مظفرالدین‌شاه نام‌گذاری کردند (در‌این‌باره یک‌بار به تفصیل گزارشی را در همین صفحه منتشر کرده‌ایم).
وجود ساعت مظفری در تصویر عمق تاریخی آن را محدود به حوالی سال ۱۳۰۰قمری (۱۲۶۲خورشیدی) می‌کند و باعث می‌شود نتوانیم این عمق تاریخی را به سال ۱۲۸۵قمری (۱۲۴۷ خورشیدی) و زمان ساخت بنای نقاره‌خانه در دوره نیابت تولیت «قوام‌الملک» عقب ببریم (قوام‌الملک در سال ۱۲۸۳قمری درگذشت، اما بنای نقاره‌خانه که بانی آن بود، در سال ۱۲۸۵قمری خاتمه یافت).
این بنای خاص، روی لبه بخش داخلی ایوان شرقی صحن عتیق ساخته شد و بعدها، در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، بنای جدید برج نقاره‌خانه جای آن را میان دو ایوان داخلی و خارجی گرفت. در این تصویر خاص، نمایی از چهار مناره اصلی حرم رضوی هم به چشم می‌خورد؛ دو مناره در مسجد گوهرشاد (متعلق به دوره تیموری) و دو مناره در صحن عتیق (یکی مربوط به دوره غزنوی و دیگری مربوط به دوره افشاری).
نکته جالب‌توجه در بررسی موقعیت مناره‌ها، چشم‌انداز ضلع شمالی مناره نادری است که روی ایوان عباسی در شمال صحن عتیق ساخته شده است. این نما امروزه ورودی صحن عتیق از سمت بست شیخ طبرسی است.
گزارش‌های تاریخی به ما می‌گوید که بخشی از فضای پشتی این مناره در محدوده مدرسه ملاتاجی (مستشاریه) قرار داشته است؛ مدرسه‌ای که بعدها تخریب شد و امروزه قسمتی از فضای آن در محدوده دانشگاه علوم اسلامی رضوی قرار دارد.
نکته جالب‌توجه دیگر، امتداد بازار قدیمی مشهد است که در سمت چپ تصویر، با کمی دقت، می‌توان دیوار‌های آن را دید. این بازار قدیمی، احتمالا روی مسیری ساخته شد که پیش از شکل گرفتن حرم‌رضوی، روستای کهن‌سال سناباد را به شهر باستانی نوغان مرتبط می‌کرد.
صرف‌نظر از این موارد، توجه به پوشش حاضران در تصویر نیز می‌تواند به کشف محتوای بیشتری منجر شود. در این عکس، خبری از کلاه‌پهلوی یا پوشش‌هایی مانند کت‌و‌شلوار -که لباس‌های جدید و اروپایی محسوب می‌شدند و در اواخر دهه ۱۲۹۰خورشیدی عمومیت بیشتری پیدا کردند- نیست؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که احتمالا زمان برداشتن عکس به حدود عصر مشروطه و اواخر دهه ۱۲۸۰خورشیدی باز‌می‌گردد.
بازارقدیمی مشهد احتمالا روی مسیری ساخته شد که روستای سناباد را به شهر باستانی نوغان مرتبط می‌کرد
هرچند که این فقط یک احتمال است و باید به آن به‌دیده تردید نگریست. در این تصویر، حتی کودکانی به چشم می‌خورند که عمامه سیادت بر سر، و لباس روحانیت بر تن دارند.
باید توجه کنیم که چنین لباسی در میان اقشار مذهبی شهر مشهد در دوره‌های گوناگون -به استثنای عصر متحدالشکل شدن لباس در دوره پهلوی اول- رایج بوده است و به‌همین‌دلیل، نباید احتیاط را در تعمیم تاریخ مورد‌نظر، با استناد به این فقره از ادله، کنار بگذاریم.
چرا مردم در گورستان اجتماع کرده‌اند؟
برگردیم به موضوع چرایی برگزاری این اجتماع. مکان برگزاری این تجمع، بی‌تردید گورستان قتلگاه در شمال حرم‌رضوی است و موقعیت ایستادن عکاس، با محل فعلی باغ رضوان در محدوده اماکن متبرکه انطباق نسبی دارد.
گورستان قتلگاه قدیمی‌ترین گورستان شناخته‌شده در تاریخ مشهد است؛ گورستانی که احتمالا پیش از سال ۵۱۰قمری وجود داشته، اما در این سال و به‌دلیل کشتار گسترده زائران و مجاوران حرم‌رضوی و دفن دسته‌جمعی آنها در این مکان، به قبرستان قتلگاه شهرت یافته است.
البته برخی مورخان، واژه «قتلگاه» را تغییر‌شکل‌یافته «غسلگاه» می‌دانند و معتقدند که این نام، از مکان غسل پیکر مطهر امام‌رضا (ع)، جایی در مرکز فضای گورستان -که بعدها در آن مسجد امام‌رضا (ع) را ساختند- گرفته شده است. قبرستان قتلگاه شهرتی عالم‌گیر داشت و از اقصانقاط جهان اسلام، پیکر اموات به آن حمل و در آن دفن می‌شد.
فضل‌بن‌حسن‌طبرسی از برجسته‌ترین علمای مدفون در این گورستان قدیمی محسوب می‌شود که مزارش هنوز پابرجاست. تجمع در گورستان قتلگاه، نمی‌تواند بی‌ارتباط با مسئله اموات و درگذشتگان باشد و تنها رسم شایع در‌این‌باره که همچنان مورد احترام مردم مشهد و بلکه سراسر خراسان است، رسم قدیمی و کهن‌سال «چراغ‌برات» یا همان «برات» است؛ رسمی که بین روز‌های ۱۳تا۱۵شعبان در میان مشهدی‌ها جاری است و در آن، عموم مردم به زیارت اهل‌قبور می‌روند.
درباره این رسم، بار‌ها و بار‌ها در همین صفحه مطالبی را به قلم اهل تحقیق خوانده‌اید و نگارش و توضیح درباره آن، بیشتر تکرار مکررات است.
تنها یک نکته را با‌توجه‌به محتوای این عکس تاریخی و بسیار نادر، باید مد نظر قرار دهیم و آن شکل برگزاری مراسم چراغ برات در مشهد قدیم است.
ظاهرا اجتماع در گورستان، ختم قرآن و توزیع انواع مواد غذایی به‌عنوان بخش مهمی از این رسم قدیمی برقرار بوده است؛ اما در تصویر، چشم‌اندازی از چادر‌های برپا شده در گورستان را می‌بینید که تعدادشان کم نیست.
برپایی چادر بر روی مزار، رسمی است که هنوز هم در برخی نقاط خراسان و ایران رواج دارد. بستگان و وارثان درگذشته، روی قبر او را این‌گونه می‌پوشانند و خود بسان میهمانی در خانه درگذشته جای می‌گیرند و به پذیرایی از کسانی می‌پردازند که برای قرائت فاتحه، سری به چادر آنها می‌زنند. البته همه مردم استطاعت این را نداشته‌اند که از این شیوه برای پذیرایی استفاده کنند و چنین به نظر می‌رسد که این اقدام، به افراد صاحب‌نفوذ و ثروت اختصاص داشته است.
بدیهی است که این کار، نظم خوبی را هم در توزیع نذورات پدید می‌آورده است.
در تصویری که فعلا عکاس آن را نمی‌شناسیم، مراسم چراغ‌برات به‌دلیل برپایی دوربین عکاسی مختل شده است و جمعیت حاضر، عموما به سمت لنز دوربین جلب شده‌اند.
در دوردست‌ها اجتماعات محدودی از مردم، بر فراز دیوار‌های مشرف به گورستان هم به چشم می‌خورد. این تصویر فوق‌العاده، احتمالا تنها عکسی است که از مراسم چراغ‌برات در مشهد قدیم وجود دارد و از این نظر، دارای ارزش تاریخی بسیار بالایی است.
* این گزارش یکشنبه ۲۳ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۷۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
