یک زن با داغ ۷ پاره تن 
آتشنشانان دعوا کنند، ابلهان باور کنند! 
ردپای حضور آمریکایی‌ها در مشهد
در بررسی تاریخ روابط ایران و آمریکا نکته‌ای که بسیار خودنمایی می‌کند، نقش میسیون‌های مسیحی است. این میسیون‌ها با اقدامات و فعالیت‌های متنوع خود که اغلب در قالب امور عام‌المنفعه و خیرخواهانه مثل احداث بیمارستان و مراکز درمانی به ظهور می‌پیوست، راه را برای حضور دیگر‌آمریکایی‌ها هموار می‌کردند.
بیمارستان و مدرسه پرستاری میسیونری مسیحی مشهد نیز یکی از همین موارد به شمار می‌آید که نقش پررنگی در حضور آمریکاییان در شرق ایران دارد.
پیشینه ما و آمریکا
نخستین رویارویی و تماس بین ایرانیان و آمریکاییان در عرصه تجارت و در قرن دوازدهم خورشیدی یا همان اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی به‌وقوع می‌پیوندد، اما باتوجه‌به محدود بودن این قبیل ارتباط‌ها و نیز محصور شدن آن در حیطه روابط اقتصادی غیرمستقیم، در ابتدا چندان موردتوجه نیست، ازاین‌رو ورود نخستین میسیون‌های آمریکایی در ایران در سال ۱۲۱۳خورشیدی (۱۸۳۴میلادی) به‌عنوان شروع رویارویی‌ها مدنظر قرار می‌گیرد.
به گزارش منابع تاریخی، کشیش «جاستین پرکینز» و دکتر «آساهیل گرانت» نخستین افرادی هستند که در قالب میسیون مذهبی اجازه فعالیت را در میان آسوریان نسطوری ناحیه ارومیه دریافت می‌کنند. این گروه اگرچه اقداماتی، چون تأسیس کلیسا، مدرسه، کتابخانه، چاپخانه و انتشار روزنامه و حتی اختراع خط جدیدی برای اقلیت آسوری را در کارنامه خود ثبت می‌کنند، اما محبوبیتشان در میان آسوریان و مسلمانان بیشتر به‌خاطر تکاپو‌های سخت‌کوشانه آنان در عرصه ارائه خدمات پزشکی و بهداشتی به مردم است.
«ساموئل گرین بنجامین»، نخستین سفیر آمریکا در ایران، نیز در بررسی اجمالی خود از عملکرد میسیونر‌های مسیحی آمریکا بر همین نکته تأکید می‌کند و در کتاب خاطراتش می‌نویسد: «باید دانست که یک‌جهت عمده پیشرفت امر میسیونر‌های آمریکایی در ایران، امری است که هیچ دخلی به مطالب مذهبی ندارد و آن امر اطبای میسیونرهاست. ممکن است که جمعی هیچ میل نداشته باشند که اصول و عقاید مذهب خارجه را یاد بگیرند و جز دین خود از دین دیگر اطلاعی به هم رسانند، اما همان اشخاص ممکن است روزی محتاج طبیب شوند.
اگر طبیب، شخصی قابل و خوش‌رفتار و ملایم باشد، نفوذ شخصی زیادی به هم می‌رساند و نتیجه این نفوذ، کم‌کم به آنجا می‌کشد که مردم از ضدیت با میسیونر‌ها منصرف می‌شوند و به‌تدریج، امتیازات زیاد می‌توان از این راه، از گماشتگان دولت به دست آورد.»
پیش‌بینی بنجامین درست از آب در می‌آید و به‌تدریج دامنه فعالیت میسیون‌های مذهبی در میان آشوری‌ها و کرد‌های ساکن در نواحی آذربایجان و موصل افزایش می‌یابد و حتی به پیشنهاد دکتر «جوزف پلامپ کاکران»، میسیون آمریکایی مستقر در ارومیه، نخستین بیمارستان میسیونی به سال ۱۲۶۱ خورشیدی (۱۸۸۲میلادی) در ارومیه احداث می‌شود.
این بیمارستان که می‌توان آن را نخستین بیمارستان مدرن و مجهز ایران دانست «وست مینستر» نام می‌گیرد و با ارائه خدمات پزشکی به شیوه جدید و متفاوت و مؤثرتر از آنچه تا آن زمان در ایران رایج است، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری دیدگاه مثبت ایرانیان به فعالیت‌های میسیون آمریکایی دارد.
تجربه موفق تأسیس بیمارستان آمریکایی در ارومیه، میسیون مسیحی را وا می‌دارد که در دیگر شهر‌های ایران نیز همین رویه را دنبال کند که احداث بیمارستان آمریکایی در رشت، تبریز، همدان، تهران (چهار بیمارستان سیار) و مشهد از همین دست است.
نخستین حضور آمریکایی‌ها در مشهد
در برنامه‌ریزی‌های تبلیغی میسیون‌ها، توجه به مشهد و امکان‌سنجی حضور در این شهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ از همین روی، همواره در گزارش‌هایی که از سوی میسیون‌ها درباره شرایط و عرصه‌های موجود برای تبلیغ در مشهد تهیه می‌شود، از زمینه مساعد فعالیت میسیونی در مشهد یاد می‌شود که اصلی‌ترین زیارتگاه شیعیان ایران است.
در ریشه‌یابی این تناقض ظاهری باید به نکاتی‌چند توجه داشت؛ نخست آنکه مشهد به این دلیل که مهم‌ترین مرکز جمعیتی شمال شرق کشور به‌شمار می‌آمد -و نیز باتوجه‌به نفوذ بسیار زیاد امپراتوری روسیه تزاری در مناطق شمالی ایران- از یک سو می‌توانست پایگاه مناسبی برای تبلیغ آیین مسیحیت و از دیگر‌سو محل مناسبی برای زیر نظر گرفتن فعالیت روس‌ها در نواحی شمال شرقی ایران باشد.
دوم آنکه حضور اقلیت یهودی شهر که باوجود تظاهر به اسلام، سال‌ها دین واقعی خود را مخفی کرده بودند، میسیون‌ها را برای حضور و تبلیغ در بین آنها تحریک می‌کرد.
به‌هر‌روی نخستین‌بار در سال ۱۲۵۷خورشیدی (۱۸۷۸میلادی) «جیمز باست» (۱۸۳۴–۱۹۰۶میلادی) که تجربه موفق تأسیس اولین هیئت مبلغان آمریکایی در تهران را در کارنامه دارد، از طرف بنگاه کتب مقدس بریتانیا و کشور‌های خارجی راهی مشهد می‌شود تا ضمن امکان‌سنجی حضور میسیون در این شهر، به مأموریت خویش در‌خصوص ترجمه انجیل «متی» به لهجه تکّه‌ها که قبایل ترکمنان ساکن شمال خراسان هستند عمل کند.
بیمارستان و مدرسه پرستاری میسیونری مسیحی مشهد نقش پررنگی در حضور آمریکاییان در شرق ایران دارد
قدیمی‌ترین گزارش دراین‌خصوص سفارش‌نامه‌ای از نویسنده‌ای نامشخص به وکیل مشهد است که در ۷ربیع‌الثانی ۱۲۹۵ قمری، برابر با ۱۲حوت (اسفند) ۱۲۵۶خورشیدی، درباره همکاری با «مستر بسط، کشیش آمریکایی که به‌تازگی روانه خراسان شده»، نوشته شده است.
«مستر بسط» همان جیمز باست است که به مشهد سفر کرده است و در میان یهودیان مقیم این شهر کتاب‌های تبلیغی توزیع می‌کند. او در حضور دوماهه خود در مشهد، شرایط را برای ادامه فعالیت میسیون در این شهر بسیار مناسب ارزیابی می‌کند.
اولین درمانگاه در کوچه ارگ
گزارش باست باعث می‌شود که در سال ۱۲۷۴خورشیدی (۱۸۹۵میلادی) دومین میسیونر آمریکایی عازم مشهد شود. این کشیش، «لوییس فیلمور اسلستین» نام دارد، اما ناچار می‌شود پس از مدت کوتاهی مشهد را ترک کند.
علت این خروج ناگهانی معلوم نیست و ظاهرا در اثر تغییر شرایط و واکنش تند مردم شهر، ناچار به این کار شده است. اما به‌هر‌روی او دوباره در سال ۱۲۹۰خورشیدی (۱۹۱۱میلادی) به مشهد برمی‌گردد و تا پایان عمر در این شهر باقی می‌ماند.
با پیوستن دکتر «جوزفس فلاویوس کوک» و همسرش در سال ۱۲۹۴خورشیدی (۱۹۱۵میلادی) دوران تنهایی چهارساله اسلستین در مشهد پایان می‌پذیرد و از‌آن‌پس با ارائه خدمات پزشکی توسط دکتر کوک، دامنه تکاپو‌های میسیون آمریکایی در مشهد گسترش می‌یابد.
به همت دکتر کوک، نخستین مرکز درمانی میسیون آمریکایی در مشهد پایه‌گذاری می‌شود. این مرکز درمانی در‌واقع درمانگاهی کوچک و محقر است در کوچه ارگ.
دکتر کوک تنها پس از گذشت یک سال به‌دلیل ابتلا به بیماری سل ناچار می‌شود مشهد را ترک کند و برای درمان به آمریکا برود. در این مرحله دکتر «والانتین هوفمان»، پزشک آلمانی بیمارستان آمریکایی مشهد، موقتا جانشین او می‌شود. او پسر کارل فردیناند هوفمان، صاحب تجارتخانه هوفمان در کوچه ارگ، است که ۶ذیحجه ۱۳۳۲قمری توسط سه نفر سالدات روس با قداره به قتل می‌رسد.
فقیرنوازی آمریکایی‌ها
یکی از خدماتی که در این مقطع توسط میسیون آمریکایی و در محل درمانگاه آمریکایی‌ها ارائه می‌شود، کمک به نیازمندان و اطعام فقراست. باتوجه‌به شرایط حاکم بر آن زمان مشهد، از جمله بروز قحطی و نیز شیوع بیماری‌های همه‌گیر که ناشی از شرایط نامطلوب بهداشتی آن دوره است و در اثر بروز جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط متفقین تشدید شده است، رسیدگی به فقرا و نیازمندان و تلاش برای تسکین آلام آنان می‌تواند اقدام بسیار مؤثری در زمینه جلب نظر مردم مسلمان درباره میسیون مسیحی‌آمریکایی باشد؛ ازاین‌روی و در تعقیب همین سیاست، اسلستین دست‌به‌کار شد و ترتیبی اتخاذ کرد تا «دیگ‌های بزرگی را در بنای بیمارستان [درمانگاه]کار گذاشتند.
هر‌روز به هر یک از نیازمندان، یک سوپ با مقداری نان داده می‌شد. به‌تدریج بر عده محتاجان افزوده می‌گشت. یک موقع قریب هزار نفر در محوطه بیمارستان آمریکایی غذا می‌خوردند. چندی بعد، بر اثر کثرت مردم درمانده، چون محوطه بیمارستان گنجایش آنان را نداشت، میسیون به‌اتفاق قنسولگری انگلیس کاروان‌سرایی اجاره کرد که در آن روزانه ۱۴۰۰ نفر اطعام می‌شدند.»
نکته جالب‌توجه اینکه باوجود حمایت مالی درخورتوجهی که میسیون آمریکایی ایران از آن برخوردار است، در این مقطع اسلستین به‌منظور تأمین نیاز‌های مالی برنامه‌ها و اقدامات خود، ناچار به استعانت طلبیدن از ثروتمندان ایرانی و در برخی موارد خارجیان دارای تمکّن مالی می‌شود.
انتقال بیمارستان به «باغ‌عنبر» و «پاچنار»
در سال ۱۲۹۸خورشیدی (۱۹۱۹میلادی) مرکز درمانی میسیون آمریکایی به کوچه باغ‌عنبر انتقال می‌یابد که در مقایسه با محل قبلی به مرکز شهر نزدیک‌تر است. در این مرحله دکتری به نام «لیکوارت» سرپرستی مرکز درمانی را عهده‌دار می‌شود تا اینکه آمریکایی‌ها در سال ۱۳۰۳خورشیدی (۱۹۲۴میلادی) با خرید زمین مناسبی در انتهای کوچه پاچنار در حومه شمالی مشهد بیمارستان آمریکایی مشهد را تأسیس می‌کنند.
البته اسم کامل آن «بیمارستان و مدرسه پرستاری میسیونری مسیحی‌آمریکایی» است و در متن کاشی‌کاری‌های سر‌در آن، در زمینه آبی و به خط فارسی و انگلیسی نوشته می‌شود، اما در بین مردم با نام «مریض‌خانه ینگی دنیا» یا «بیمارستان مسیحی‌آمریکایی» شناخته می‌شود. جالب اینکه هم‌اکنون هم پس از گذشت قریب به نیم‌قرن از تعطیلی و تغییر کاربری‌های متعدد آن، محل آن همچنان در بین اهالی قدیمی مشهد به نام بیمارستان آمریکایی مشهور است.
اگر چه بیمارستان جدید در کنار خندق و باروی شمال شرقی شهر واقع می‌شود و در مقایسه با محله قبلی خود تا حدودی از مرکز عمده جمعیت دور است، به‌دلیل وسعت مناسبی که زمین و باغ محل احداث آن دارد، امکان ساخت تأسیسات موردنیاز یک بیمارستان بزرگ و مجهز در آن زمان را دارد.
محل احداث بیمارستان باغی بزرگ و زیبا در حدود ۱۳۰هزار مترمربع است که به دو قسمت تقسیم می‌شود. در یک بخش تأسیسات و ساختمان‌های مرتبط با بیمارستان و در طرف دیگر عمارت‌های مسکونی ویژه کارکنان و پزشکان آمریکایی آن قرار دارد. بخش مسکونی کلیسایی کوچک دارد که با علامت صلیب در نوک شیروانی آن از سایر بنا‌ها متمایز می‌شود.
ساختمان اصلی بیمارستان هم بنایی دوطبقه است که حدود چهار پله از زمین باغ بالاتر می‌رود. در طبقه همکف یک سالن اجتماعات نسبتا‌بزرگ و درمانگاه برای اموری نظیر معاینه و پانسمان و داروخانه و رخت‌شورخانه و همچنین حسابداری وجود دارد. طبقه فوقانی بنا نیز مختص بستری کردن بیماران در دو بخش زنان و بخش مردان و کودکان به دو شیوه اتاق‌های عمومی و اتاق‌های خصوصی است.
ازآنجاکه بیمارستان مجهز به موتوربرق اختصاصی است، همه ساختمان‌ها و منازل مسکونی و خیابان‌های داخلی باغ به‌وسیله چراغ‌برق روشن می‌شوند.
کمک‌های «انجمن مذهبی ایالت آیووا»
بیمارستان آمریکایی ۵۶ تختخواب دارد و نسبت به دو بیمارستان دیگر مشهد، یعنی دارالشفای حضرتی و بیمارستان منتصریه، بزرگ‌تر و مجهزتر است. به‌ویژه حضور کادر پزشکی مجرب که عموما آمریکایی هستند، امتیاز ویژه‌ای برای بیمارستان به‌شمار می‌آید.
شیوه برخورد انسانی کارکنان بیمارستان، اعم از کادر پزشکان و پرستاران با بیماران هم یکی دیگر از عوامل بسیار مؤثر در جلب نظر مردم مشهد به فعالیت‌های آن است. به‌ویژه در برخورد با بیماران نیازمند و کم‌بضاعت، رعایت شرایط بیمار به‌صورت ویژه موردنظر قرار می‌گیرد. این‌گونه است که مردم از اطراف‌واکناف مشهد برای معالجه به این بیمارستان مراجعه می‌کنند.
بیشتر پزشکان موردنیاز بیمارستان، همچون دکتر کاکران، دکتر هوفمان و دکتر لیکوارت از طرف میسیون آمریکایی به این محل اعزام می‌شوند، اما به‌تدریج و در راستای برنامه‌های آموزشی میسیون آمریکایی برای تربیت پزشکان و پرستاران مجرب از بین ایرانیان، با برگزاری کلاس‌های آموزش پرستاری و تربیت پرستاران مجرب و نیز اعزام آنان به خارج کشور برای تحصیل در دوره‌های تخصصی، بخشی از نیاز بیمارستان در این زمینه مرتفع می‌شود.
بودجه بیمارستان نیز به دو شیوه تأمین می‌شود. بخش عمده هزینه‌های آن از جمله هزینه خرید زمین و باغ محل احداث بیمارستان و همچنین مخارج ساخت تأسیسات بیمارستان از سوی انجمن مذهبی ایالت آیووا در آمریکا و کمک‌های مالی میسیون آمریکایی در ایران کارسازی می‌شود و بخش دیگر مخارج جاری از طریق دریافت حق ویزیت از بیماران به دست می‌آید.
البته باتوجه‌به ناچیز بودن وجه ویزیت و نیز گشاده‌دستی در برخورد با فقرا این مبلغ چندان درخورتوجه نیست، مگر در مواردی که بیمارستان از شخصیت‌های مهم یا ثروتمندان مشهدی پذیرایی می‌کرد که در این‌گونه موارد همه هزینه‌ها به‌صورت کامل دریافت می‌شد.
یکی دیگر از بخش‌های بیمارستان آمریکایی درمانگاه عمومی آن است که سه روز در هفته پذیرای بیماران است. این درمانگاه نیز به‌دلیل شرایط نامناسب بهداشتی حاکم بر مشهد و شیوع بیماری‌های مختلفی، چون کچلی و سالک، مراجعان زیادی دارد.
رتبه دوم پس از «شاهرضا»
بیمارستان آمریکایی که بزرگ‌ترین و مدرن‌ترین و مجهزترین مرکز درمانی مشهد است با تأسیس بیمارستان شاهرضا در سال ۱۳۱۳ خورشیدی به رتبه دوم تنزل می‌یابد، اما این تنزل رتبه به‌هیچ‌روی موجب کاهش تکاپو‌های میسیون در پوشش بیمارستان نمی‌شود. بلکه تا زمان واگذاری امور بیمارستان به وزارت بهداری ایران، برنامه‌ریزان میسیون آمریکایی از عرصه‌هایی که بیمارستان برای فعالیت‌های آنان در ابعاد مختلف تبلیغی و تبشیری یا حتی اطلاعاتی مهیا می‌کند، استفاده شایانی می‌برد که به‌عنوان نمونه می‌توان از برنامه‌های تبلیغی میسیون در بین اقلیت‌های دینی مشهد و دیگر نواحی خراسان یاد کرد.
نخستین مدرسه پرستاری مشهد
همچنان که پیش‌تر اشاره شد، ارائه خدمات آموزشی در زمینه پزشکی و پرستاری یکی از برنامه‌هایی است که از سوی پزشکان میسیون آمریکایی پیگیری می‌شود. بیمارستان مسیحی‌آمریکایی مشهد نیز در این زمینه فعالیت‌های درخورتوجهی دارد و یک مدرسه پرستاری دایر می‌کند.
آن‌طور که از شواهد پیداست، این آموزشگاه پرستاری که به نام «مدرسه پرستاری میسیون آمریکایی» نامیده می‌شود، در حدود ۱۳۱۷خورشیدی و در دوره حضور دکتر کاکران در محل باغ بیمارستان آمریکایی دایر می‌شود؛ زیرا ازیک‌طرف در منابع هیچ ذکری از وجود چنین محلی پیش از آن دیده نمی‌شود و از‌دیگر‌سو دکتر کاکران یکی از افرادی است که اعتقاد ویژه‌ای به لزوم تربیت و آموزش پزشکان و پرستاران ایرانی دارد.
به‌هر‌روی این مدرسه نخستین آموزشگاه پرستاری است که در مشهد تأسیس می‌شود.
آسایشگاه درمانی «محراب‌خان»
یکی دیگر از خدماتی که توسط پزشکان بیمارستان آمریکایی مشهد صورت می‌پذیرد، اداره آسایشگاه بیماران جذامی مشهد است. اداره این مرکز درمانی، تقریبا هم‌زمان با تأسیس بیمارستان آمریکایی در سال۱۳۰۳خورشیدی به میسیون آمریکایی واگذار می‌شود.
این آسایشگاه که در قلعه محراب خان، واقع در سه‌کیلومتری مشهد (کوی طلاب کنونی)، قرار دارد، محل نگهداری و درمان جمعی از بیماران جذامی در آن دوره است. بودجه موردنیاز این مرکز درمانی توسط آستان‌قدس و از محل موقوفات تأمین می‌شود؛ البته «میسیون آمریکایی نیز علاوه بر حوایج پزشکی، سالی هزار دلار به بودجه آن کمک» می‌کند.
منابع:
برگرفته از مقاله «بیمارستان و مدرسه پرستاری میسیونری آمریکایی مشهد»، نوشته محمدکاظم رادمنش.
کتاب کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد. تألیف: علی نجف‌زاده
* این گزارش سه‌شنبه ۱۱ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۶۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
