کوچه «توحید ۴»؛ پاچناری که گلشن شد

نام‌گذاری کوچه‌ها و گذر‌ها تا چندین دهه قبل تابع قانون مشخصی نبود. از ابتدای دوران شهرنشینی تا دهه‌های نخست سده ۱۴‌خورشیدی که با ایجاد بلدیه یا همان شهرداری در شهر‌های کوچک و بزرگ چارچوب اداره شهر‌ها نظم قابل‌قبولی به خود گرفت، مردم ساکن یک کوچه و گذر بر‌اساس علاقه خود آن مسیر را نام‌گذاری می‌کردند.

این نام اگر مورد‌توجه عموم قرار می‌گرفت و همگان آن را می‌پذیرفتند، از سوی مراکز حکومتی هم مورد‌استفاده قرار می‌گرفت و نام رسمی آن گذر و کوچه می‌شد و اگر مورد‌اقبال عمومی قرار نمی‌گرفت، خود ساکنان آن نامی دیگر را جانشینش می‌کردند و این روش تا آن حد تکرار می‌شد که نام مورد‌اقبال اهالی از سوی عموم ساکنان شهر و سپس مسئولان حکومتی مورد‌پذیرش قرار گیرد.

البته در مواقعی هم حکومتی‌ها به دلایل مختلف نامی را برای یک مسیر انتخاب می‌کردند که اگر مورد‌پذیرش قرار می‌گرفت، علاوه بر نام رسمی عنوان مردمی کوچه و گذر و حتی خیابان می‌شد و اگر مورد‌پذیرش قرار نمی‌گرفت، تنها چند‌صباحی از سوی مسئولان حکومتی استفاده و سپس فراموش می‌شد.

نام مظفریه برای بالاخیابان عهد مظفرالدین‌شاهی از گروه دوم این نام‌ها محسوب می‌شود. اما مردم برای این نوع نام‌گذاری اغلب وجود مکانی عمومی، چون مسجد، حسینیه، مکتب، مدرسه، آب‌انبار یا سکونت فردی برجسته در آن کوچه را مدنظر قرار می‌دادند و با استفاده از عناوین آنها، گذر یا مسیر را نام‌گذاری می‌کردند. حمام‌ها یکی دیگر از این مکان‌های عمومی بودند که به هنگام نام‌گذاری کوچه‌ها مورد‌توجه قرار می‌گرفتند و به این صورت، گذر‌های بسیاری در مشهد، چون کوچه‌های حمام باغ، حمام برق، حمام بهاءالتولیه، حمام میرعلم‌خان و... نام‌گذاری شدند.

البته اغلب این کوچه‌ها، پس از تغییر نام مکان عمومی موجود در آنها تغییر‌نام نمی‌دادند و به همان نام قدیم شناخته می‌شدند و شاید تنها، دومین کوچه کنونی (از سمت جنوب) که در حدفاصل میدان شهدا و میدان توحید قرار دارد، از این قاعده کلی پیروی نکرده و با تغییر نام حمام مجاور خود، با نام جدید حمام شناخته شده است.

مطلب مرتبط کوچه قراولخانه مشهد

از «پاچنار» تا «گلشن»

نخستین نام ثبت‌شده برای کوچه مورد‌نظر در این نوشتار، کوچه مجاور حمام پاچنار است. این نام به‌دلیل قرار گرفتن کوچه در شرق حمام پاچنار (تنها حمام عمومی حاشیه بالاخیابان که در عهد ناصرالدین‌شاهی در حدفاصل کوچه باغ‌عنبر تا دروازه بالاخیابان قرار داشته است) برای آن مناسب تشخیص داده شده بود.

چندی بعد و با گسترش کوچه به‌دلیل جاری شدن بخشی از آب سرریز گلخن حمام پاچنار در مسیر و گلی و کثیف شدن همیشگی کوچه، این معبر در بین مردم به کوچه حمام گوشُله یا کوچه گوشُله معروف شد.

در ادامه، تبدیل بخشی از حمام عمومی پاچنار به حمام نمره عاملی شد تا در سال‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی، این کوچه در بین مردم به کوچه حمام نمره معروف شود. حمام پاچنار بعد‌ها و در دهه ۳۰ به گلشن تغییر پیدا کرد و نام کوچه را نیز تغییر داد.

این نام سال‌های بسیار بر تابلو ورودی کوچه خودنمایی می‌کرد تا اینکه پس از انقلاب عنوان توحید‌۴ روی تابلوی ورودی کوچه حک شد. اندکی بعد هم عنوان مسعود شریف‌روحانی، از شهدای ساکن کوچه، در کنار عنوان توحید‌۴ روی تابلو نقش بست.

سرانجام اینکه در آخرین تغییر‌نام رسمی کوچه در انتهای سال ۱۴۰۳ و بر‌اساس مصوبه شورای اسلامی ششم مشهد، نام توحید از تابلوی راهنمای ابتدای این کوچه حذف شد و عنوان شهید‌جمهور آیت‌الله رئیسی‌۴ را به جای آن بر بالای نام شهید شریف‌روحانی ثبت کردند.

نقشه سال ۱۳۰۳ و ایجاد نخستین خانه‌ها

کوچه گلشن را باید یکی از مسیر‌های درون‌شهری مشهد دانست که در نیمه دوم سلطنت قاجار‌ها بر ایران ایجاد شده است؛ زیرا در نقشه‌ای که سال ۱۲۴۸ خورشیدی (میانه دوران ناصرالدین‌شاهی) ترسیم شده، هیچ‌کوچه‌ای در اطراف حمام پاچنار بالاخیابان مشخص نشده است. این در حالی است که بسیاری از فرعی‌های بن‌بست و کوچک این محدوده ترسیم شده‌اند.

البته در این نقشه حمام پاچنار و منجلاب یا گوشله کنار آن به صورت کاملا مشخص و با دو رنگ متمایز سیاه و قرمز ترسیم شده‌اند؛ همچنین بر‌اساس این نقشه، بعد از این حمام، فضا‌های سبز بزرگ شخصی قرار داشتند که در نقشه دالمج با عنوان باغات متفرقه شناسایی شده‌اند؛ به عبارت بهتر در حدود ۱۵۰‌سال پیش بخش ابتدایی این کوچه شامل یک یا چند پلاک بزرگ مسکونی مجاور حمام بوده و بخش انتهایی آن هم به باغ‌های مثمر متصل به باغ سنگی اختصاص داشته است؛ اما در نقشه ترسیم‌شده درسال ۱۳۰۳ خورشیدی، وضعیت کمی فرق می‌کند.

بزرگ‌ترین تغییر فرهنگی کوچه در این دوران هم ایجاد حسینیه هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع) بالاخیابان در سال ۱۳۳۴ خورشیدی است

بر‌اساس این نقشه در آن سال، کوچه‌ای بن‌بست در مجاورت منجلاب یا همان گوشله حمام پاچنار وجود داشته که در انتها به محدوده باغی بزرگی ختم می‌شده است. به‌عبارت‌دیگر در این دوره زمانی حدود ۵۵‌ساله، کوچه گلشن ایجاد و نخستین خانه‌ها در آن ساخته شده است.

کوچه «گلشن» در دوره پهلوی

کوچه گلشن هم مانند خیلی از کوچه‌های بالاخیابان، در سه دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی تکامل پیدا کرده است؛ کوچه‌ای که در آن سال شامل یک مسیر اصلی شمالی‌جنوبی و دو فرعی شرقی و سه فرعی غربی بوده است. همه این فرعی‌ها نیز بن‌بست بوده‌اند.

بزرگ‌ترین تغییر فرهنگی کوچه در این دوران هم ایجاد حسینیه هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع) بالاخیابان در سال ۱۳۳۴ خورشیدی است. بنای اولیه حسینیه‌را غلامحسین وحدتی، از خیران محله، وقف کرد و چندی بعد هم آب‌انبار کنار آن تخریب و به محوطه مسجد الحاق شد.

ناگفته نماند که براساس اسناد موجود در سال‌های قبل دهه‌۳۰ مدتی در بخش انتهایی کوچه (محل تلاقی کنونی آن با دانشگاه یک) یک انبار بزرگ وجود داشته است. مرحوم علی‌اکبر قدس‌نهری، سرپرست روزنامه کیهان در خراسان (دوران پهلوی دوم)، در خاطرات خود از این انبار به‌عنوان محل اسکان زنان لهستانی آواره جنگ جهانی دوم نام برده و گفته است: «بعد از مدتی، زن‌های اسیر لهستانی را به مشهد آوردند و ما می‌دیدیمشان. ته کوچه گوشله انبار تریاک بود و آن‌ها را به آنجا آوردند. بزرگ تر‌ها می‌گفتند آن‌ها خیلی بیماری آوردند.»

پس از انقلاب

کوچه گلشن در سال‌های نخست پس از انقلاب، تغییر عمده‌ای به خود ندید، اما با اجرای طرح نوسازی میدان شهدای مشهد، این کوچه هم با تغییرات عمده‌ای رو‌به‌رو شد. یکی از نخستین تغییرات، تخریب حمام صدساله آن بود. البته در سال‌های بعد مدیران شهری متوجه اشتباه خود برای تخریب این اثر میراثی شدند و تلاش کردند با ایجاد پاتوق محله گلشن جای خالی این حمام را پر کنند.

در جریان اجرای این طرح، بسیاری از پلاک‌های مسکونی کوچه خریداری و تخریب شدند، به‌نحوی‌که اکنون هیچ‌کدام از مسیر‌های کوچه خالی از پلاک‌های تخریبی رها‌شده و یا آسفالت‌های اجرا‌شده در محل خانه‌های قدیمی نیستند. وجود درخت‌های توت تنها در زمین‌های آسفالت کوچه، خود بیانگر تخریب خانه‌هایی است که روزگاری این درختان بر آنها سایه می‌افکندند.

وضعیت کنونی کوچه گلشن از منظر بنا‌های موجود در آن به‌گونه‌ای است که می‌توان تقریبا همه سبک‌های معماری اجرا‌شده در مشهد طی یک‌صد سال اخیر را در آن مشاهده کرد. در این کوچه در کنار بنا‌های بتنی جدید هنوز بنای خانه گلیِ نیمه‌مخروبه وجود دارد. همچنین در کنار بنا‌های با سقف آهنین، خانه‌های سقف چوبی مسکونی نیز دیده می‌شود.

یکی از شاخص‌ترین نوسازی‌های انجام‌شده در این کوچه در سال‌های اخیر، تبدیل یکی از بنا‌های قدیمی کوچه به یک بنای سنتی جدید با نام عمارت گلستان است. با‌وجوداین و به‌رغم تخریب گسترده کوچه هنوز خانواده‌های زیادی در آن ساکن هستند؛ همچنین در این سال‌ها به بنا‌های مذهبی کوچه نیز افزوده شده و اکنون به جز ساختمان قدیمی هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع) بالاخیابان، ساختمان جدید همین هیئت، ساختمان حسینیه هیئت پناهندگان به حضرت ابوالفضل (ع) میدان شهدای مشهد و حسینیه مکتب‌الرضا (ع) در آن خودنمایی می‌کنند.

نامداران کوچه «گلشن»

غلامحسین وحدتی‌فرد (خیّری که انبار میوه خود را تبدیل به حسینیه هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع) کرد) را باید شاخص‌ترین چهره این کوچه لقب داد. حاج‌محمد دهقان نیری که بر‌اساس وصیتش خانه شخصی او تبدیل به حسینیه هیئت پناهندگان حضرت‌ابوالفضل (ع) شد هم دیگر چهره قدیمی این کوچه است.

همچنین باید از مرحوم علیرضا افشارکهن، سیدحسین عابدین دو، غلامحسین نجاران معروف به کدخدا و حاج‌محمدعلی سلطانی، از مؤسسان هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع) بالاخیابان، به‌عنوان دیگر‌قدیمی‌های این کوچه یاد کرد. خاندان‌های ابراهیمی، نظری، موسوی، رزاق‌پناه، جعفری، خشخاشی‌مقدم، توحیدی، نقره‌بانی و اسکندری هم از خانواده‌های قدیمی هستند که هر‌کدام دوره‌ای از زندگی خود را در این کوچه ساکن بوده‌اند یا هنوز هستند.

خانواده رئیسی که بزرگ آنان کارمند بازنشسته تأمین اجتماعی است، اقبالی‌مقدم که بزرگشان میوه‌فروش بوده است، حسنی‌منش که پدر خانوداه ارتشی بوده و حسینی که خادم حسینیه پناهندگان حضرت ابوالفضل (ع) است نیز از ساکنان سال‌های پس از انقلاب این کوچه محسوب می‌شوند. سرانجام اینکه خانواده شهید مسعود شریف روحانی که کوچه به نام وی مزین شده است هم در دوره‌ای ساکن این کوچه بوده‌اند.

* این گزارش دوشنبه ۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۷۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.