قلعه وکیل‌آباد در خاطرات حاج‌حسین حاجی‌پور 
دانش‌آموزان هنرستان محله زیباشهر، شاگرد اول‌های صحنه هنر 
باغ‌های انگور «پشت بهره» و قصه اربابانش
دیوار محافظ، برج‌های نگهبانی و خندقِ قبل از دیوار، سه عنصری هستند که هنگام سخن از حصار و باروی دور شهر‌ها (قبل از تغییر وضعیت از شهرنشینی سنتی به شهرنشینی مدرن) در ذهن افراد حک می‌شود. حصار قدیم مشهد، عنصر چهارمی هم دارد که اهمیت آن کمتر از سه عنصر قبلی نیست. این عنصر راه ارتباطی پشت این سازه محافظ در محدوده داخل شهر است.
ساکنان شهر از طریق این راه مایحتاج افراد محافظ شهر را تأمین می‌کردند و محافظان هم در موقع لزوم، از این راه برای اطلاع‌رسانی مخفیانه به سایر نقاط شهر بهره می‌بردند.
جالب است بدانید با اینکه سال‌هاست حصار دور مشهد فرو ریخته، این راه یا مسیر از بین نرفته است و هنوز وجود دارد و اکنون با تابلوی کوچه توحید۲۶ در محله صاحب‌الزمان شناخته می‌شود. این مسیر، اما زمانی نه‌چندان دور به عنوان «مسیر پشت‌بهره سراب» از آن یاد می‌شد و در حاشیه داخلی باروی مشهد -حدفاصل دو دروازه بالاخیابان و سراب- امتداد داشت.
«پی‌بهره»، کوچه‌ای در کنار حصار شهر
کوچه‌ای که اکنون عنوان توحید۲۶ بر روی آن ثبت شده، در طول عمر طولانی خود با اسامی مختلفی در بین مردم شناخته شده است. کهن‌ترین نام این کوچه، برگرفته از موقعیت مکانی آن، یعنی مسیر پشت حصار دور شهر مشهد است. ناگفته نماند این حصار در دوران شاه‌طهماسب صفوی پا گرفته است.
کوچه توحید۲۶ در آن زمان بخش عمده‌ای از مسیر قرار‌گرفته در سمتِ داخلی دیوارِ نگهبان دور شهر بود؛ برای همین هم مشهدی‌ها به آن «بهره» می‌گفتند. این مسیر که حدفاصل دروازه‌های بالاخیابان و سراب را به خود اختصاص داده بود، در زبان مردم کوچه و بازار به کوچه «پی‌بهره» هم شهرت داشت.
مردم سایر نقاط شهر، اما پسوند سراب را هم به این عنوان اضافه می‌کردند و مسیر مورد‌اشاره را «پی‌بهره‌سراب» می‌خواندند تا آن را از کوچه‌های مشابه در سایر نقاط شهر متمایز کنند. این نام در نامه‌ها و اسناد دولتی اندکی تغییر می‌کرد و برای آن به‌جای عنوان مشهدیِ «بهره» از کلمه «باره» استفاده می‌شد.
عنوان «پی‌بهره سراب» در سال‌های نخست دوران پهلوی و پس از تخریب دروازه بالاخیابان، کمی مختصر شد و به کوچه «بهره‌سراب» تغییر کرد. این نام، اما پس از سکونت مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ در این کوچه به کوچه «دکتر شیخ» تغییر یافت؛ البته سکونت یکی از مدیران ارشد مخابرات خراسان در بخش انتهایی کوچه سبب شد تا نام رسمی کوچه در قسمت انتهایی آن با عنوان «صنیعی» (کوچه مشتاق قدیم و خیابان صاحب‌الزمان (عج) کنونی) تابلو بخورد.
این وضعیت تا سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت، اما پس از شهادت یکی از ساکنان قدیمی کوچه، یعنی «شهید محمود رامندی»، نام مبارک او نیز در کنار عنوان توحید۲۶ بر سر‌در این کوچه نقش بست. چندی بعد با ایجاد خیابان صاحب‌الزمان (عج) در انتهای این کوچه، تابلوی صاحب‌الزمان (عج)۱۶ نیز بر این سمت حک شد.
باغ‌های انگوری که به خانه‌های اربابی تبدیل شدند
کوچه «شهید رامندی» کنونی همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد در اصل بخشی از مسیر پشت باروی ایجاد‌شده در دوران شاه‌طهماسب‌صفوی است و براین‌اساس، حداقل ۴۵۰سال قدمت دارد. برابر اسناد موجود، وضعیت این مسیر از دوران صفوی تا میانه‌های عصر حکومت قاجار‌ها بر ایران یا حداقل تا سال۱۲۴۸خورشیدی که نخستین نقشه رسمی از مشهد (نقشه دالمج) ترسیم شده، تغییر چندانی نکرده است.
در کل این دوران، بخش غربی کوچه به دیوار محافظ شهر اختصاص داشته و کاربری بخش عمده‌ای از زمین‌های سمت شرقی این کوچه هم عمدتا باغ انگور بوده است؛ البته بعد‌ها بسیاری از این باغ‌ها ماهیت اصلی خود را از دست دادند و به خانه‌باغ‌های اربابی تبدیل شدند.
کوچه «پشت‌باره سراب» از میانه‌های دهه۲۰ به مسیری ارباب‌نشین تبدیل شد
ناگفته نماند که ساکنان این کوچه در دوره صفوی بیشتر خانواده نظامیان فعال در حصار شهر بودند، اما به‌مرور زمان تعدادی از مالکان عمده زمین‌های روستا‌های غرب و شمال‌غربی مشهد در این محدوده ساکن شدند.
کوچه‌ای امن و گران‌قیمت در دوره پهلوی‌ها
کوچه «پشت‌باره سراب» در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی، تغییرات درخورتوجهی را به خود دید که مهم‌ترین آنها مسکونی شدن بخش غربی کوچه بود. در‌واقع حذف برج‌و‌باروی دور شهر پس از سال۱۳۱۰ خورشیدی و ایجاد خیابان سنایی با فاصله کمی از این مسیر در غرب آن، عاملی شد تا جانب غربی کوچه -که بین این مسیر و خیابان جدید سنایی قرار می‌گرفت- به‌سرعت مسکونی شود.
به‌این‌صورت، کوچه «پشت‌باره سراب» از میانه‌های دهه۲۰ به مسیری ارباب‌نشین تبدیل شد؛ زیرا ساکنان نخستین آن فرزندان و نزدیکان همان اربابانی محسوب می‌شدند که در باغ‌های انگور خانه ساخته بودند.
این تغییر وضعیت در کوچه و افزایش پلاک‌های مسکونی آن به‌تدریج باعث افزایش فرعی‌های کوچه شد، به‌نحوی‌که سال۱۳۳۳ از بخش شرقی کوچه سه فرعی منشعب می‌شد که دو فرعی اول و سوم پس از گذشت مسیری کوتاه به‌هم متصل و سپس به کوچه «زردی» ختم می‌شدند؛ اما فرعی دوم بن‌بستی کوچک بود. در این سال در بخش غربی کوچه نیز یک فرعی وجود داشت که به خیابان سنایی ختم می‌شد.
روند رشد کوچه در سال‌های بعد سبب شد در سال ۱۳۵۰ تعداد فرعی‌های شرقی به پنج فرعی افزایش پیدا کند. نکته مهم درباره ساکنان این کوچه در دو دهه۴۰و۵۰، افزایش تعداد کارمندان ساکن در آن (به‌ویژه کارمندان شرکت مخابرات) بود، تا‌جایی‌که در برخی نقشه‌ها و اسناد، بخش جنوبی کوچه به نام یکی از ساکنان کوچه، یعنی آقای صنیعی که مدتی مدیر مخابرات مشهد بود، تغییر نام پیدا کرد.
بد نیست بدانید که سکونت پزشک مردمی مشهد، مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ، در این حدود نیز، چون باعث رفت‌و‌آمد پیوسته مردم به آن و در نتیجه افزایش امنیت این مسیر شده بود، موجب اقبال مردم برای سکونت در آن شد. اقبال مردمی هم سبب گرانی خانه‌های این مسیر شد، آن‌چنان‌که منازل این کوچه در دهه۵۰ جزو گران قیمت‌ترین منازل بافت مرکزی شهر محسوب می‌شدند.
آغاز تغییرات در کوچه «پشت بهره سراب»
کوچه «پشت‌بهره سراب» در سال‌های اولیه پس از انقلاب تغییر چندانی به‌خود ندید؛ اما پس از پایان جنگ تحمیلی وضعیت کوچه تغییر کرد. تبدیل برخی پلاک‌های آن به یک مجموعه تجاری اقامتی در سال‌های نخست دهه۷۰ را باید نخستین تحول بزرگ ایجاد‌شده در این کوچه در سال‌های پس از انقلاب دانست. پس از این تغییر پلاک‌های قدیمی، اما بزرگ کوچه مورد‌توجه مجموعه‌سازان قرار گرفت تا‌جایی‌که اغلب املاک کوچه به مجتمع‌های اقامتی تبدیل شد.
همچنین ایجاد خیابان صاحب‌الزمان (عج) در محدوده جنوبی کوچه برای اتصال دو میدان صاحب‌الزمان (عج) و شهدا در سال‌های پایانی دهه۸۰ در افزایش مجتمع‌های مسکونی کوچه نقش مهمی داشته است. با تمام این تغییرات، کوچه هنوز میزبان بنا‌های زیبای متعددی است.
یکی از این بنا‌ها متعلق به خانواده «ارباب» است و در حاشیه شرقی کوچه قرار دارد. دیگر بنای زیبای کوچه در محل تقاطع «شهید‌رامندی۳» (سنایی ۱۱) با خیابان سنایی واقع شده است. در این حدود یک خانه زیبای ساخته‌شده در دهه۲۰ نیز خودنمایی می‌کند.
نامداران این کوچه که دیگر نیستند
بی‌شک شناخته‌شده‌ترین ساکن این کوچه برای مردم مشهد مرحوم‌دکتر‌شیخ است. منزل مسکونی دکتر در فرعی شماره۱۶ کنونی کوچه، سال‌های بسیاری محل رجوع خانواده‌های مشهدی و غیرمشهدی دارای بیمار سخت بود. علی‌خان‌صنیعی، نخستین مدیر ساختمان تلفن خودکار مشهد، دیگر چهره شناخته‌شده ساکن این کوچه در سال‌های نه‌چندان دور است.
یکی دیگر از خاندان‌های قدیمی ساکن این کوچه خاندان ارباب است که خانه ساخته شده در دهه۲۰ آنها گل سرسبد خانه‌های کنونی کوچه است. خاندان ماهوان که حداقل دو نفر از آنان، یعنی استاد احمد ماهوان و سعید ماهوان، جزو چهره‌های فعال در حوزه خراسان‌پژوهی بوده‌اند و تألیفاتی چند در این حوزه دارند از دیگر ساکنان قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند؛ همچنین باید از خانواده‌های گوارشکی، از مالکان شناخته شده شهر، علیزاده، تشکری، معدنی، اردمانی، شیدایی، مصدق، زمانیان و بینش به‌عنوان دیگر‌خانواده‌هایی یاد کرد که دوره‌ای ساکن این کوچه بوده‌اند.
خاندان‌های رضازاده که مالک خانه زیبای انتهای بن‌بست شماره ۲ هستند، قاسم‌زاده که بزرگ آنان فعال خدمات خودرویی است، مداح‌زاده که فعال صنف شیشه و آیینه است و فاضلی که از فعالان ورزش بدن‌سازی محسوب می‌شود هم از خاندان‌های شاخص کنونی این کوچه محسوب می‌شوند.
همچنین باید از دو خاندان رامندی و حکمت‌پور به عنوان خانواده‌های ساکن کوچه که هر‌کدام عزیزی از آنان در راه دفاع از این آب‌و‌خاک شهید شده است، یاد کرد. سرانجام اینکه روی یکی از در‌های بخش میانی کوچه پلاک بیت آیت‌الله شربتیانی ثبت است، اما کسی از ساکنان کنونی کوچه درباره این خاندان اطلاع دقیقی نداشت.
* این گزارش دوشنبه ۳ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۹۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
