جلوه‌ای از «بالاخیابان» قدیم؛ شکوه فراموش‌شده مشهد

امروزه مشهد به‌دلیل توسعه سرسام‌آوری که پیدا کرده و به یمن ابزار‌های شهرسازی و تأمین زیرساخت‌های شهری، خیابان زیبا و چشم‌نواز و بوستان‌های مصفا کم ندارد؛ هر‌چند‌که این همه زیبایی، در فضای شلوغ و البته هوای آلوده شهر ما رنگ می‌بازد و کمتر به چشم می‌آید؛ با‌این‌حال، روزگاری تعداد خیابان‌های زیبا و مناسب برای قدم زدن و تفریح در مشهد، کمتر از انگشتان یک دست بود؛ روزگاری که البته در برابر این فقدان جاذبه‌های بصری، تا دلتان بخواهد هوای پاک داشتیم و غذای سالم.

«بالاخیابان» مشهد یکی از همان گذر‌های مشهور و باسابقه است که تا شکل گرفتن محلات جدید بیرون از مرز‌های باروی قدیمی شهر مشهد، گل سرسبد خیابان‌های شهر بود و مکان قدم زدن و تفرج مردم. این خیابان که تاریخش به عهد صفوی باز می‌گشت، پر بود از مغازه‌های جور‌واجور و اقلام رنگارنگی که رهگذران را برای خرید بر‌می‌انگیخت.

مطلب مرتبط مسجد شاه؛ پر ابهام‌ترین بنای مشهد

«بالاخیابان» قدیم به‌دلیل عبور نهر زیبای نادری از میان آن، جلوه‌ای دو‌چندان داشت و درختان کهن‌سال روییده بر کرانه این نهر تاریخی، خود منظره بدیعی پدید می‌آورد که در کمتر‌جای مشهد می‌شد مانندش را پیدا کرد. 

تا حدود سال‌۱۳۳۰ خورشیدی و شکل گرفتن میدان «دروازه‌قوچان» (توحید فعلی) حد نهایی «بالاخیابان» به حوالی کوچه «زردی» و «بهره»، بعد از میدان «مجسمه» (شهدای فعلی) می‌رسید. در مکان فعلی «چهارراه‌میدان‌بار»، محل تلاقی «بولوار شهید قرنی» و خیابان «شهید‌مطهری» امروزی، استخر آب کوچک و روبازی قرار داشت که آب مورد‌نیاز اراضی و باغ‌تره‌های هم‌جوار را تأمین می‌کرد.

فتومشهد امروز، حکایت همان زیبایی و شکوه فراموش‌شده است. در این عکس نمایی از «بالاخیابان» را در سال‌۱۳۱۸ خورشیدی می‌بینید؛ احتمالا جایی میان «چهارراه‌نادری» (شهدای فعلی) تا حرم‌مطهر. علی آیریا، عکاس نامدار مشهدی، دوربین‌به‌دست در راسته «بالاخیابان» راه رفته و یادگاری بر روی فیلم سیاه و سفید دوربینش ثبت کرده است. در میانه «بالاخیابان»، نهرنادری هنوز طنازی می‌کند و درختانی که عمری نه‌چندان طولانی دارند، به عرصه خیابان زیبایی مضاعفی بخشیده‌اند.

ساختمان‌های دو طبقه در جبهه شمالی «بالاخیابان»، از غلبه سبک جدید شهرسازی خبر می‌دهد؛ سبکی که بر‌اساس آن، مهم‌ترین عنصر شهرسازی در تاریخ ۱۲۰۰‌ساله مشهد، به فراموشی سپرده می‌شود؛ سبکی که ما آن را با نام «گنبدنما» می‌شناسیم و طبق آن، هر‌کس در مشهد حق دارد از فراز بام خانه‌اش، گنبد طلای حرم مطهر‌رضوی را ببیند و عرض ارادت کند. رسم و سبکی که به‌تدریج در تاریخ مشهد گم شد. عکاس پشت به سمت حرم و رو به سمت میدان مجسمه ایستاده است.

در عکس مرحوم علی آیریا، مغازه‌ها و ویترین آنها هم الگوپذیری جدیدی را نشان می‌دهند که تا پیش از آن تنها در خیابان مدرن «ارگ» دیده می‌شد؛ اما چیزی که در این تصویر بیش از بقیه خودنمایی می‌کند، فضا‌های مشجر جنوب «بالاخیابان» است که بی‌اختیار مرا به یاد باغ‌های پرشکوه این بخش، مانند «باغ‌سالار»، «باغ‌صف‌الدوله»، «باغ‌خان‌نایب» و «باغ‌عنبر» می‌اندازد.

نمی‌دانم آیا آن درختان سر‌به فلک‌کشیده، ریشه در خاک آن باغ‌های قدیمی دارند یا نه؛ اما هر‌چه هست، طراوات و زیبایی دو‌چندانی به قدیمی‌ترین خیابان شهر مشهد داده‌اند.


* این گزارش سه‌شنبه ۲۹ آبان‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۶۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.