آب چشمه‌گیلاس چگونه از مشهد سر درآورد؟

نخستین‌باری که یک نفر تصمیم می‌گیرد آب چشمه گلسب را به مشهد بیاورد، در دوره تیموری است. شهر مشهد از میان ویرانی‌هایی که تیمور به شهرهای خراسان تحمیل می‌کرد، قسر در رفت. شاهرخ مرکز حکومت را از سمرقند به هرات آورد تا مشهد در زمره شهرهای تراز اول خراسان شود و توسعه یابد. اولین صحن حضرت‌رضا(ع) و ایوان طلا هم در این عصر به روی مردم گشوده شد.

در قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در خراسان که وقف‌نامه گوهرشاد است، اطلاعاتی از وضعیت کالبدی محدوده حرم و شهر مشهد به‌دست می‌آید و نشان می‌دهد که شهر در زمان تیموریان کم‌وسعت‌تر از محدوده‌ای بوده که شاه‌طهماسب‌صفوی داخل بارو قرار داده است.

امیرعلیشیرنوایی تصمیم می‌گیرد آب چشمه گلسب را که حالا ما به‌نام «چشمه گیلاس» می‌شناسیم، به مشهد منتقل کند

 بااین‌حال همان زمان هم مشهد از شهرهای بزرگ خراسان بوده و مسئله مهم این است که آن زمان و در پایان سده نهم با کمبود آب روبه‌رو شده است. مسئله‌ای که انگار در طول زمان کش آمده و به عصر حاضر کشیده شده است تا مشهد همیشه محتاج تأمین آب از اطراف آن باشد.
آن زمان امیرعلیشیرنوایی تصمیم می‌گیرد آب چشمه گلسب را که حالا ما به‌نام «چشمه گیلاس» می‌شناسیم، به مشهد منتقل کند؛ چشمه‌ای جوشان که در سه‌فرسنگی مغرب شهر تابران توس قرار داشته و یکی از چند چشمه پرآب و مشهور ولایت توس در آن زمان بوده است و تا پیش از خرابی و ویرانی نهایی تابران در سده نهم، تأمین عمده آب شهر برعهده‌اش بوده است.

 امیر همتش را بر انتقال این آب می‌گذارد تا یکی از مشکلات اساسی مشهدی‌های آن زمان را رفع کند. دولتشاه سمرقندی در لطائف‌الطوایفش نتوانسته است خوش‌حالی‌اش را از انتقال این آب به مشهد پنهان کند و نوشته است: «چند وقت است تا امیر همت عالی بر خیر گماشته که آب «چشمه‌گل» را که از مشاهیر عیون خراسان است و از منزهات جهان و در اعلی ولایت توس واقع است، به مشهد مقدسه رضویه آورد و مجاوران و مقیمان مشهد مقدس را از جور بی‌آبی خلاص سازد [...] و قریب به ده‌فرسخ شرعی است منبع این آب که در مجموع در ناهمواری‌ها و شکستگی‌ها آب می‌باید آورد. و این خیر بر جمیع خیرات شریفه‌اش شرف دارد و مشهد مقدسه از این جوی رشک بهشت برین و غیرت نگارخانه چین خواهد شد.»

با خواندن این متون تازه به خدمتی که امیرعلیشیرنوایی به مشهد کنونی کرده است، پی می‌بریم. مرد نیک‌نام دوره تیموری تلاش بسیاری کرد آب این چشمه را به این شهر بیاورد، چشمه‌ای که باید مسافت زیادی را طی می‌کرد تا مردم مشهد را از رنج بی‌آبی نجات بدهد.

سال 1016قمری شاه‌عباس سفری مهم به مشهد داشت. در این سفر بود که آب چشمه گلسب به اضافه بخشی از آب رودخانه توس، کشف‌رود، به‌وسیله شاه‌عباس خریداری و وقف مشهد شد

 از مرگ امیر و شکست تیموریان تا زمان به‌سلطنت‌رسیدن شاه‌عباس، مشهد آن‌قدر درگیر جنگ و تحولات است که خبری از چشمه گلسب به چشم نمی‌خورد. اما روی‌کارآمدن شاه‌عباس‌صفوی دوباره این چشمه جوشان را بر سر زبان‌ها انداخت. 

شاه‌عباس‌صفوی که گسترش صحن کهنه و مطلاکردن ساقه گنبد مطهر حرم امام‌رضا(ع) را هم در کارنامه دارد، اولین خیابان مشهد به‌طول 3کیلومتر را از سمت غرب مشهد به‌سوی شرق آن ساخت و 2محله بالاخیابان و پایین‌خیابان را بر سر زبان‌ها انداخت. 2دروازه غربی و جنوبی شهر را که بالاخیابان و عیدگاه است، تغییر داد تا خیابان به خط مستقیم 2دروازه را به‌هم وصل کند؛ چنان‌چه یک نفر در صحن بایستد، 2دروازه را ببیند. 

جوی وسط خیابان که مردم مشهد با آن حکایت‌های زیادی دارند، از همان‌جا شکل گرفت. سال 1016قمری شاه‌عباس سفری مهم به مشهد داشت. در این سفر بود که آب چشمه گلسب به اضافه بخشی از آب رودخانه توس، کشف‌رود، به‌وسیله شاه‌عباس خریداری و وقف مشهد شد. 

شاه‌عباس هم‌وغمش را روی جاری‌کردن این آب از وسط خیابان گذاشت و آب گوارای چشمه گیلاس و چند چشمه دیگر را به‌سمت آن گسیل کرد تا از میان نهر خیابان عبور کند و به میان صحن حضرت برود و پس از خارج‌شدن از آن پایین‌خیابان را درنوردد. البته برای اینکه حقوق زارعان و اربابان در زمین‌های پایین‌دست شهر ضایع نشود، استفاده از نهر خیابان یک پیش‌شرط داشت؛ آب جاری میان خیابان نباید تا زمانی که از دروازه پایین‌خیابان بیرون می‌رفت، برای زراعت و مصارف کلی دیگر استفاده شود.

امر همایونی شاه‌عباس بر این قرار گرفت که در هر دوطرف نهر خیابان درخت بنشانند و هر خانه‌ای را که در این مسیر قرار گرفت، با قیمت زیاد بخرند. والی مشهد در این زمان محراب‌خان قاجار بوده است. خود شاه‌عباس نمی‌دانست که این اتفاق در حافظه تاریخی مردم شهر مشهد چه دامنه‌ای پیدا خواهد کرد. 

شاه‌عباس در سال 1023قمری موقوفات ارزشمندی را به نگهداری آب خیابان مشهد اختصاص داد که وقف‌نامه‌اش در اختیار آستان قدس رضوی است

ساخت حوض در وسط صحن و ساخت نخستین فواره آب در حرم مطهر نیز برای همه مردم جالب توجه بود و جذاب به‌نظر می‌رسید. شاه‌عباس در سال 1023قمری موقوفات ارزشمندی را به نگهداری آب خیابان مشهد اختصاص داد که وقف‌نامه‌اش در اختیار آستان قدس رضوی است.
آنچه مشخص است، آب چشمه گیلاس تا زمان اجرای اصلاحات ارضی در نهر خیابان جریان داشته است. با تقسیم اراضی میان کشاورزان و ازبین‌رفتن نظام اربابی کشت‌وکار، انشعاب نهر خیابان نیز قطع و آب میان 2روستای چشمه گیلاس و قره‌جنگل تقسیم می‌شود. البته با پیدایش چاه‌های عمیق و گسترش بی‌رویه آن دیگر از جلال و شکوه چشمه گیلاس خبری نیست و اکنون این چشمه تاریخی درحال احتضار است.

منابع:
مشهد، نگاهی به تاریخ، فرهنگ و مفاخر؛ مهدی سیدی، یوسف متولی حقیقی، بهزاد نعمتی
تاریخ شهر مشهد؛ مهدی سیدی
سیمای تاریخی‌فرهنگی شهر مشهد؛ مهدی سیدی