آداب حکاکی شرف‌الشمس
هنرمندان مشهدی در جریان حکاکی دعای شرف‌الشمس یک حرف مشترک داشتند. دعای شرف‌الشمس باید از ساعت ۴ و ۱۰دقیقه و ۳۰ثانیه روز ۱۹ فروردین تا ساعت ۴ و ۹دقیقه و ۳۰ثانیه ۲۰فروردین نوشته شود.
قلم تراشکاری گاهی روی رکاب انگشتری نقره‌ای می‌نشیند، گاهی بر دل ظرفی مسی و برنجی و گاهی بر روی نگینی براق، طرحی را می‌خراشد تا هنر حکاکی جان بگیرد. این هنر باستانی به قدمت تمدن بشری، تاریخ دارد، اگرچه حالا فرز و سوهان برقی جای قلم و چکش را گرفته است.
در هر دو حالت دیروزی و امروزی، مشهد پرچم‌دار هنر حکاکی، به‌خصوص حکاکی روی نگین بوده و استادان برجسته‌ای را در دامن خود پرورش داده است؛ استادکارانی که یک سوره قرآن کریم را با نهایت ظرافت روی نگینی بسیار کوچک می‌تراشند و برای دیدن هنر دستشان باید ذره‌بین داشته باشید.
به بهانه دورهمی ۱۹فروردین حکاکان در مجموعه تاریخی مصلی که به نوشتن دعای شرف‌الشمس اختصاص دارد، نگاهی داشته‌ایم به وضعیت حال و آینده این هنر قدیمی.
برای آموزش این هنر عزم دولتی نیاز است
محراب مصلی را فرش کرده‌اند و دور‌تا‌دورش میز‌های کوچکی قرار داده‌اند که پشت آن هنرمندان حکاک نشسته‌اند. به‌مجرد شروع برنامه، هنرمندان مشغول حکاکی می‌شوند و مردم هم مشتاقانه کارشان را نظاره می‌کنند. برای کسب اطلاعات بیشتر سراغ بانی برنامه می‌روم.
حسین یساول متولد۱۳۵۸ است و بیست‌سالی می‌شود که این هنر را دنبال می‌کند. هنر او قلم‌زنی و شبکه خط برجسته روی رکاب انگشتر است. او در هنر ساخت زیورآلات کلکسیونی چهار نشان ملی دارد. او به پشتوانه این اعتبار از همکاران و شاگردانش خواسته است در روز شرف‌الشمس در مصلی جمع شوند و کار حکاکی نگین را به نمایش بگذارند.
او می‌گوید: نیت ما یادآوری سنت نوشتن دعای شرف‌الشمس روی نگین است و همچنین این موضوع که مردم بیشتر خواص این دعا را بدانند. آنطورکه شنیده‌ام می‌توان روی هر زمینه زردی، این دعا را نوشت مثلا روی کاغذی که با آب زعفران زرد شده باشد.
شرف‌الشمس دعایی منسوب‌به امام‌علی (ع) است که با آدابی خاص آن را پشت عقیق زردرنگ حک می‌کنند
حسین‌آقا هنرآموزان بسیاری را آموزش داده و حدود هشت‌سال به‌صورت رسمی و آموزشگاهی مشغول پروراندن شاگردانی هنرمند است، هنرمندانی که تعدادی از آنها نیز امروز در همین مکان حاضر شده‌اند، اما در چند سال اخیر دیگر آموزش رسمی نمی‌دهد و تنها اگر مشتاقی سراغ غرفه او در مجموعه فرهنگی و هنری مصلی بیاید، از راهنمایی‌اش بی‌بهره نخواهد بود.
حدود یک سالی می‌شود که در مجموعه خانه هنرمندان مصلی مستقر شده است و درکنار دیگر هنرمندانی مانند نگین‌تراش‌ها، فیروزه‌تراش‌ها، انگشترسازان، قلم‌زن، چرم‌دوز و نقاش قهوه‌خانه‌ای به عرضه هنرش می‌پردازد.
او دل پُری دارد از بی‌مهری به هنر انگشترسازی و می‌گوید: من توانم را برای این کار گذاشته‌ام، اما کسی به‌صورت شخصی راه به جایی نمی‌برد. برای آموزش این هنر عزم دولتی نیاز است، اما متأسفانه نیت این کار هم در بسیاری از مسئولان مربوط دیده نمی‌شود.
حرزی برای برکت
در باور عامیانه، «شرف‌الشمس» نگین انگشتری عقیق زردرنگی است که بعضا به نیت گشایش در کار‌ها یا رفع بلایا آن را به دست می‌کنند، اما شرف‌الشمس سنگ نیست، بلکه دعایی منسوب‌به امام‌علی (ع) است که در روز نوزدهم فروردین با آدابی خاص و نقشی رمزگونه آن را پشت عقیق زردرنگ حک می‌کنند.
منجمان مسلمان عقیده دارند که در روز ۱۹فروردین که به روز شرف‌الشمس مشهور است، خورشید نوزده‌درجه در حمل قرار می‌گیرد که بهترین موقعیتش در کهکشان است. ازاین‌رو مردم عامه از قدیم عقیده داشته‌اند که در روز شرف‌الشمس نمایندگان خورشید به روی زمین فرود می‌آیند و چند‌ساعتی در زمین می‌مانند؛ به همین دلیل روز شرف‌الشمس را یک روز پربرکت می‌دانند که می‌تواند شروع هر کاری در آن خوب و خوش‌یمن باشد.
گفت‌وگو با علی بهجتی، هنرمند حکاک
مشهد قطب حکاکی نگین دنیاست
- چه شد که سراغ حکاکی آمدید؟
از نوجوانی به هنر خطاطی، تابلونویسی و سنگ‌تراشی مشغول بودم و حدود هشت‌سالی می‌شود که حکاکی روی سنگ را دنبال می‌کنم؛ چون در این هنر به آرامش قلبی رسیده‌ام. حکاکی ادعیه و اذکار و نوشتن نام ائمه اطهار (ع) درکنار همیشه باوضو بودن، آرامش و برکت خاصی به زندگی‌ام داده است.
- مشهد در هنر حکاکی چه جایگاهی دارد؟ در حال حاضر قطب حکاکی روی نگین دنیا مشهد محسوب می‌شود و ازآنجاکه محبوبیت این هنر در کشور‌های اسلامی زیاد است، آثار هنرمندان مشهدی به کشور‌های بحرین، امارات، قطر، عربستان و عراق صادر می‌شود؛ و در این بین چه نوع حکاکی‌ای در مشهد سرآمد است؟
حکاکی انواع مختلفی دارد؛ سطحی است، مثل همین نوشتن حرز شرف‌الشمس روی نگین یا نفیس است که در این نوع حکاکی حتی داخل شیار‌های حکاکی‌شده هم مانند روی سنگ درخشان و براق است. هنرمندان این نوع حکاکی را اصلا در بازار مشاهده نمی‌کنید. این نوع حکاکی فقط در کارگاه‌های مخصوص و دور از چشم دیگران انجام می‌شود تا کسی رمز و رموز کارشان را یاد نگیرد. می‌گویند باید آدم اهلش این کار را یاد بگیرد، نه دیگران.
- استادان برتر حکاکی روی نگین ایران تقریبا چند‌نفر‌ند و چه تعداد از این افراد مشهدی هستند؟
حدود سی‌نفر که بیشترشان مشهدی هستند.
- آیا دستگاه‌ها و فناوری جدید توانسته است جای حکاکان سنتی را بگیرد؟
ارزش نگین حکاکی‌شده علاوه‌بر خود سنگ به هنرمندی است که آن را حکاکی کرده است؛ مثلا آثار استاد سیدعباس ضابطی به‌اصطلاح قیمت ندارد و نمی‌توان به‌راحتی برای آنها ارزش تعیین کرد. بد نیست بدانید که حکاکان بنام و مشهور حتی مدیر برنامه هم دارند و وقتشان برنامه‌ریزی شده است. ضمن اینکه دستگاه حکاکی لیزری که اخیرا آمده است، آنطورکه باید نمی‌تواند روی نگین حکاکی کند.
- مردم تا چه میزان از این هنر استقبال می‌کنند و اصلا جایگاه حکاکی روی نگین بین سایر هنر‌های دستی چطور است؟
به نظر من آنطورکه باید و شاید نیست. بیشتر افراد مذهبی به‌دنبال نگین حکاکی‌شده هستند، اما باید طوری باشد که بقیه مردم هم آن را بشناسند و از زیبایی‌اش استفاده کنند. ضمن اینکه از سمت مدیران و مسئولان هنر کشور کم‌کاری صورت گرفته که این هنر، مختص عده‌ای محدود است.
- چه آینده‌ای برای هنر حکاکی می‌بینید؟
هم می‌تواند آینده روشنی داشته باشد، هم نگران‌کننده. روشن از این نظر که بالاخره هنر راهش را باز می‌کند و مردم زیبایی را دوست دارند. نگران‌کننده به این دلیل که ماشین‌ها و تجهیزات صنعتی هرروز پیچیده‌تر و ظریف‌تر می‌شوند و ممکن است کم‌کم جای حکاکی سنتی را بگیرند، درست مثل فرش ماشینی که تقریبا جای قالی دست‌باف را گرفته است. تنها تفاوتی که باعث ماندگاری این هنر شده، اعتبار شخص حکاک است و اینکه چه ذکری نوشته است.
این دعای شرف‌الشمس است که باید از ساعت ۴ و ۱۰دقیقه و ۳۰ثانیه روز ۱۹ فروردین تا ساعت ۴ و ۹دقیقه و ۳۰ثانیه ۲۰فروردین نوشته شود.
نفیسه ترکانلو، متولد ۱۳۷۱، حکاک
آمده‌ام که مردم این هنر را بشناسند
هنر حکاکی روی سنگ را از استاد محمد غلامیان یاد گرفتم و استادان دیگری هم داشتم. خاطرم هست روز اولی که سراغ حکاکی رفتم، دستگاه فرز استاد غلامیان را قرض گرفتم و روی سنگی مقابل او نقش گلی حک کردم. چند استادکار همان‌جا دیدند و تشویقم کردند که استعداد دارم و باید حکاکی را دنبال کنم. حالا ۱۰ سالی می‌شود که به هنر‌هایی مانند سوزن‌دوزی و حکاکی روی سنگ مشغولم و امروز در این برنامه شرکت کرده‌ام تا بازدیدکنندگان بیشتر با هنر حکاکی روی سنگ آشنا شوند.
حامد غلامیان، متولد ۱۳۷۷ گوهرتراش
حال قلبی هنرمند هنگام تراش مهم است
من و پدرم در همین مجموعه مصلی غرفه داریم و کار می‌کنیم، اما دو‌سالی می‌شود که همراه هنرمندانی که در روز ۱۹فروردین به مصلی می‌آیند، به‌صورت گروهی دعای شرف‌الشمس را بر نگین‌های کهربایی حک می‌کنیم. حال قلبی هنرمند هنگام تراش این سنگ خیلی مهم است. من از استاد حسین یساول که استادم است، شنیده‌ام که قبل‌از هر تراش شرف‌الشمس باید دعایی را بخوانم. این است که حالا دعایی از علامه حسن‌زاده‌آملی را جلویم گذاشته‌ام و می‌خوانم.
رضا رحمانی، متولد ۱۳۶۳، انگشترساز
حکاکی می‌تواند معرف هنر مشهد در جهان باشد
باور دارم حکاکی ظرفیت دارد که معرف هنر مشهد در جهان باشد. این هنر میراث خانوادگی ما محسوب می‌شود. پدر و پدربزرگم انگشترساز بوده‌اند و ابوالفضل، پسر نوجوانم، نیز همین هنر را دنبال می‌کند و همراه من است. ما نقره خام و ساچمه را به انگشتر‌هایی طراحی‌شده و زیبا تبدیل می‌کنیم. روی رکاب شبکه، آینه‌کاری و طرح و نقش، هرچه که لازم باشد، اجرا می‌کنیم. علاقه ما به این کار باعث شده است در این حرفه بمانیم، وگرنه از هنر‌هایی مشابه کار ما آنطورکه باید، حمایت نمی‌شود.
سیدعباس رضایی، متولد ۱۳۷۶ قلم‌زن
مردم دوست دارند نام ائمه (ع) روی انگشتر دستشان بدرخشد
تخصص من قلم‌زنی خطی گود و برجسته روی رکاب انگشتر است و حروف ابجد هم قلم‌زنی می‌کنم و امروز به خاطر همراهی با بقیه مشغول تراش سنگ هستم که این هنر هم مثل قلم‌زنی فلز بسیار قدیمی است. مردم از زمان‌های قدیم دوست داشته‌اند که مثلا نام مبارک حضرت‌علی (ع) روی انگشتر دستشان بدرخشد و از همراه‌داشتن چنین انگشتری احساس قدرت و امنیت می‌کرده‌اند. در این‌سو هنرمند هم وسواس‌های خودش را دارد؛ مثلا ۱۹فروردین سال گذشته که قمردرعقرب بود، من نگین شرف‌الشمس ننوشتم.
مردم از زمان‌های قدیم دوست داشته‌اند که مثلا نام مبارک حضرت‌علی (ع) روی انگشتر دستشان بدرخشد
مهدی مرادی، متولد ۱۳۷۲، قلم‌زن
ابتدا باید خط نویسی را یاد گرفت
در هنر قلم‌زنی خطی انگشتر، خطاطی حرف اول را می‌زند. یعنی ابتدا باید خط‌نویسی را استاد شوید و بعد سراغ قلم‌زنی آن بروید. هفت‌سالی می‌شود که قلم‌زنی رکاب انگشتر را انجام می‌دهم. راستش خیلی شغل‌ها را امتحان کرده‌ام، اما به دلم ننشسته و سر آخر راهم به قلم‌زنی انگشتر افتاده است. حالا نمک‌گیر این هنر شده‌ام و از ظرافتش لذت می‌برم. همراهی نام ائمه (ع) هم برای مردم قوت قلب است هم برای ما؛ برای همین است که اسامی مبارک یا ادعیه را بیش از هر چیزی قلم‌زنی می‌کنیم.
* این گزارش دوشنبه ۲۷ فروردین‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۷۴ شهرآرامحله منطقه ۵ و ۶ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
محله رسالت؛ یادگار روستای یوسفیه و قاسم‌آباد 
حجاب؛ محله پررفت‌وآمد قاسم‌آباد 