مسروپ مقدس، تنها کلیسای مشهد، نیمه فعال است

ممکن نیست از میدان ۱۰ دی عبور کرده باشید و برای یک‌بار هم که شده چشم‌تان به مخروطی بزرگ با صلیبی که برروی آن نصب شده نیفتاده باشد و در ذهن‌تان این سوال پیش نیامده باشد که ماجرای این کلیسا چیست؟!

کلیسای مسروپ مقدس که مردم مشهد آن را به نام کلیسای میدان ۱۰ دی می‌شناسند قدمتی ۷۶ ساله دارد که از ۲۵ مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار تاریخی فرهنگی کشور به ثبت رسیده است. ولادت حضرت مسیح (ع) و حضور استادی ارمنی در این کلیسا، بهانه‌ای شد تا مروری بر تاریخچه آن داشته باشیم.

حضور مسیحیان با گرایش‌های متفاوت، موجب ساخت چندین کلیسا در مشهد شد که مهم‌ترین آن‌ها، کلیسای ارامنه بود. برخی می‌گویند، ارمنیان ابتدا یک مکان عبادی در محدودۀ گنبد سبز داشتند، اما پس از مدتی با همکاری خیّران ارمنی ‏کلیسایی نزدیک به محله ارمنیان در ارگ ساختند.

کلیسایی که این روز‌ها در ضلع شرقی میدان ۱۰دی، به چشم می‌آید.

براساس اسناد منتشر نشده استانداری وقت خراسان، کلیسای ارمنیان، در سال ۱۳۱۷شمسی ساخته ‏شد. ارمنیان مشهد در نامه‌ای به پاکروان، استاندار وقت خراسان، نوشتند «چون ارمنیان مشهد تابع ‏خلیفه‌گری جلفای اصفهان هستند و هر ساله یک روحانی از طرف هیئت روحانیان جلفا، به طور ‏موقت، برای اجرای مراسم و آیین‌های دینی به مشهد مسافرت می‌کند.

ولی به دلیل افزایش جمعیت ‏ارمنیان مشهد، که بیش از ۱۱۰ خانوار است و اجرای آیین‌های دینی، چون تولد، ازدواج و دفن ‏نیازمند یک کشیش دائمی و تشکیل یک نمازخانه هستند درخواست اجازۀ تشکیل یک ‏نمازخانه دارند».

پاکروان نیز نامه‌ای برای وزارت کشور نوشت که به نخست وزیر ارجاع شد و او در ۳۰ آذر۱۳۱۷ ‏خطاب به وزارت کشور دستور داد: «تشکیل نمازخانه و اقامت کشیش مزبور در مشهد برای انجام آیین ‏مذهبی مانعی ندارد».
پس از سه سال ساخت کلیسا به یاری هاروطونیان و مساعدت‌های کامیاران در سال ۱۳۲۰ش به پایان رسید.

پس از آن آرمناک گِوُرکیان، رئیس ‏هیئت کلیسای ارمنیان، پس از سه سال نامه‌نگاری توانست ۲۲۳ متر زمین را با اجازۀ وزارت کشور به منظور ساخت بنای مسکونی برای خادمان کلیسای ارمنیان از ‏شهرداری مشهد خریداری کند.

نمای کلی کلیسای مسروپ مقدس مشهد

زیربنای ساختمان کلیسا حدود ۳۰۰ متر مربع است که بر روی آن دو گنبد قرار دارد. در بالای در ‏ورودی کلیسا، که در سمت غرب واقع شده، ناقوسی نصب کرده‌اند و مطالبی به زبان ارمنی بر آن حک شده‌است.

‏برای نصب ناقوس کلیسا مشکل وجود داشت تا اینکه هنگام جشن‌های ۲۵۰۰ ساله ‏شاهنشاهی محمدرضا پهلوی دستور داد که برای روز جشن ناقوس کلیسا به صدا درآید و ارمنیان نیز از ‏فرصت استفاده و ناقوس را از اصفهان تهیه و در کلیسا نصب کردند.

این کلیسا به نام مسروپ مقدس نام گذاری شد، اما مردم آن را با نام کلیسای «مریم مقدس» می‌شناسند. پس از پیروزی ‏انقلاب اسلامی، در این کلیسا همچنان مراسم مذهبی برپا می‌شد و کشیشی برای مراسم عید پاک، عید تقدیس ‏انگور و ژانویه از تهران به مشهد می‌آمد، اما کم‌کم به خاطر مهاجرت ارمنیان از مشهد دیگر ‏مراسمی در این کلیسا برگزار نمی‌شد.

این کلیسا با توجه به ارزش معماری و تاریخی که دارد در ۲۵ مرداد ماه ۱۳۸۴ در فهرست آثار تاریخی و فرهنگی کشور به ثبت رسید.

شاید همین ارزش تاریخی کلیسا سبب شد تا در‌های بسته‌اش، برروی پروفسور «نرسس آن‌نیکیا» از انستیتوی اَلیخانوف ارمنستان باز شود و بازدیدی از این مکان مذهبی و تاریخی داشته باشند.

در این بازدید رضا سلیمان نوری خراسان پژوه و رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان که مقدمات برگزاری این دیدار توسط تشکل مطبوعش فراهم شده بود، درباره تاریخچه این کلیسا به پروفسور مهمان و سایر حاضران در دیدار این‌چنین توضیح داد: این مکان اولین کلیسای ارامنه مشهد است که در دهه ۱۳۲۰ به عنوان «نمازخانه یا مادور» افتتاح و در دهه ۱۳۳۰ به کلیسا تبدیل شد.

پیشینه حضور ارمنیان مشهد به دوره نادرشاه باز می‌گردد. او تعدادی از ارمنیان ‏جلفای نو اصفهان را به خراسان آورد

کلیسای ارامنه تا دهه ۷۰ شمسی فعال بود، اما با مهاجرت ارامنه از مشهد، اواخر دهه ۷۰ آخرین کشیش هم از اینجا رفت. بعد از آن مراسم مناسبتی توسط کشیش‌های غیرمقیم برگزار می‌شد.

این پژوهشگر تاریخی افزود: این ساختمان دارای دو گنبد مخروطیست که در رأس هر دوی آن‌ها صلیب نصب شده است و این امر از ویژگی‌های خاص کلیسای ارامنه مشهد درمقایسه با موارد مشابه دیگر در کشور محسوب می‌شود.

گنبد بزرگ‌تر در وسط ساختمان و گنبد مخروطی شکل دیگر در بالای فضای ورودی کلیسا قرار دارد که لایه بیرونی آن مانند سقف شیروانی است و کتیبه‌ای سنگی در بالای در ورودی سالن نصب شده و به زبان ارمنی تاریخ تأسیس کلیسا بر روی آن حک شده است.

یکی دیگر از ویژگی‌های این کلیسا که البته در تمام کلیسا‌های ارامنه نیز تکرار شده، تعداد پایه‌های آن یعنی ۱۲ پایه به تعداد حواریون است.

این کارشناس ارشد ایران‌شناسی ادامه داد: پیشینه حضور ارمنیان مشهد به دوره نادرشاه باز می‌گردد. وی در ابتدا تعدادی از ارمنیان ‏جلفای نو اصفهان را به خراسان و پس از آن، در جنگ با عثمانی خانواده‌هایی را از مناطق ارمنی ‏نشین جلفای قدیم به مشهد کوچ داد.

گزارش‌های پراکنده‌ای درباره مشاغل ارمنیان مهاجر به مشهد وجود دارد. ‏آنان به دستور مقامات حکومتی فقط می‌توانستند به مشاغل زرگری، جواهرسازی و بازرگانی اشتغال داشته باشند. شاید به همین دلیل است که در دوران قاجار ارامنه و یهودیان قطب تجاری مشهد بودند و بخشی از بازار مشهد را در اختیار داشتند، هر چند آن‌ها علاوه بر بحث تجارت در حوزه عمرانی هم تأثیرگذار بودند.

سلیمان نوری با اشاره به اینکه ارمنیان در ساختار جمعیتی و حتی حکومتی مشهد پذیرفته شده بودند، گفت: با وقوع انقلاب اسلامی وضعیت زندگی ارمنیان مشهد تغییر کرد و شمار آنان به دلیل شغلی و ‏دینی کمتر شد و بیشتر آن‌ها از مشهد رفتند.

وی با اشاره به اینکه در پرونده اولیه ثبت ملی این کلیسا، مدرسه ارامنه مشهد یعنی مدرسه آرین هم به عنوان بخشی از آن ذکر شده است، توضیح داد: ‏ارمنیان مشهد مدرسه مستقلی داشتند که تاریخ دقیق آغاز فعالیتش مشخص نیست، اما اسناد ‏به‌جا مانده نشان می‌دهد که مدرسه در دوره پهلوی اول فعال بوده است.

‏ساختمان مدرسه «آرین» پس از کلیسای ارمنیان ساخته شد و در کنار کوچه و ضلع شمالی کلیسا، ‏دارای هشت کلاس و تالار اجتماعات بزرگی بود.

این مدرسه پس از پیروزی انقلاب اسلامی منحل و ‏مدتی مدرسه ادب به ساختمان آن منتقل شد. به تازگی شورای خلیفه گری ارامنه تهران متولی کنونی کلیسا، ساختمان این مدرسه را که از ساختمان کلیسا مستقل بود، فروخته است و این روز‌ها مدرسه به حسینیه حضرت خدیجه کبری (س) تبدیل شده است.

کلیسایی که فرسودگی ساختمان آن را به سمت تخریب می‌برد در مشهد ۲۰۱۷ شاهد اتفاقات خوبی بود. سلیمان نوری در این باره گفت: مشهد ۲۰۱۷ فرصت مناسبی بود تا کلیسای مسروپ مقدس مرمت و بازسازی شود. هم‌اکنون مرمت بام و محوطه داخلی کلیسا، مرمت جداره‌های مشرف به میدان، کف‌سازی و استحکام بخشی بنا آغاز شده است.

اتاق اعتراف نداریم

نماینده اصلی این کلیسا آلفرد هاوان است، اما به دلیل نبودش در ایران کلیددار کلیسا، آقای ظریف است.

او هم درباره این کلیسا گفت: کلیسای مسروپ مقدس در دهه ۱۳۲۰ در همین مکان تأسیس شده و تاکنون پابرجاست. در این سال‌ها اصل بنا دستکاری نشده و اکنون آن را بازسازی و مرمت می‌کنیم تا این بنای تاریخی برای آیندگان به عنوان یک اثر تاریخی مذهبی باقی بماند.

در اینجا تابلو‌های قدیمی داشتیم که آن را به موزه تهران فرستادیم.

از او درباره مکان اتاق اعتراف کلیسا پرسیدیم که این چنین توضیح داد: من هم تصور وجود چنین چیزی را داشتم برای همین زمانی‌که به کلیسای جامع «اچمیادزین» در ارمنستان رفتم این سوال را پرسیدم.

آن‌ها گفتند اتاقی به این شکل وجود ندارد. من را به قسمتی از کلیسا بردند، فضای سه در چهاری که دور آن باز بود. عده‌ای دور کشیش نشسته بودند می‌رفتند کنار او صحبت می‌کردند و کشیش برایشان دعا می‌کرد.

خیام و فردوسی برایم جذاب هستند

از مترجم استاد خواستیم تا نظرش را درباره مشهد بپرسد؛ او گفت: در این بازدید‌ها به مسائل مذهبی کمتر نگاه می‌کنم و بیشتر به مسائل فرهنگی و تاریخی توجه دارم. فردوسی و خیام در ایران برایم جذاب هستند، به‌ویژه اشعار خیام را بیشتر دوست دارد.

او ادامه داد: مردم ایران و ارمنستان مردم تاریخی هستند و آثار تاریخی و هویتی زیادی دارند. این دو کشور از گذشته همسایه‌های خوبی بوده‌اند، امیدواریم این تبادل فرهنگ‌ها موجب رشد مردم شود.

ماجرای شمع دزدی

استاد نرسس می‌خواست شمع روشن کند، به او دو شمع دادند و در مکان مخصوص شمع‌ها گذاشت و روشن کرد. پس از روشن کردن شمع‌ها هزینه‌اش را پرسید. همراهانش گفتند میهمان ما باشید، او پاسخ داد، ارمنی‌ها باید خودشان شمع بخرند و هزینه‌اش را حساب کنند.

او هزینه شمع اش را در صندوق اعانات کلیسا انداخت. در این بین یکی از همراهان خندید و ماجرای شمع دزدی مشهدی‌ها را برایش تعریف کردند.

سلیمان نوری در این بازدید درباره این مثل قدیمی «شمع دزدی مشهدی‌ها» هم گفت: در ورودی بنا‌های مذهبی سه شهر مشهد، ری و قم یعنی حرم‌های مطهر امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س) و حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در قدیم شمع روشن می‌کردند.

گاهی افراد پول کافی برای خرید یک شمع نداشتند یا زمان سوختن شمع بیشتر از زمان رفت و برگشت فرد بود، برای همین کم کم در بین مردم باب شد که به جای اینکه پول کامل شمع را بدهند، فقط مبلغ اندکی از آن پول را می‌داد تا شمع به اندازه پولش بسوزد.

به‌طور مثال دوتومان می‌داد و وقتی به اندازه دوتومان می‌سوخت شمع فروش آن را خاموش می‌کرد و کنار می‌گذاشت و بقیه آن را دوباره می‌فروخت. مردمی که این موضوع را نمی‌دانستند فکر می‌کردند این افراد شمع دزدی می‌کنند.

این گزارش سه شنبه ۵ دی ۱۳۹۶ در شماره ۲۶۹ منطقه ۸ چاپ شده است.