مرکز سنجش مهارت، حلقه وصل دانشگاه و بازار 
ناصر زینلنیا، قهرمانی سبکوزن با کارنامهای سنگین 
قصه تلخ تغییر نام معابر در مشهد تمام ندارد
عده‌ای فکر می‌کنند که نام‌هایی که برای معابر و خیابان‌ها انتخاب شده است، صرفا یک اسم است و به‌راحتی می‌شود آن را تغییر داد اما این طور نیست. مردم هم بیشتر مواقع درمقابل چنین تغییراتی مقاومت می‌کنند.
عده‌ای فکر می‌کنند که نام‌هایی که برای معابر و خیابان‌ها انتخاب شده است، صرفا یک اسم است و به‌راحتی می‌شود آن را تغییر داد و آب از آب هم تکان نخورَد، اما این طور نیست.
هرکدام از این نام‌ها برای کسانی که در آنجا زندگی می‌کنند، احساس تعلق به وجود می‌آورد و نه‌تن‌ها به هویت شهر تبدیل می‌شود، بلکه بخشی از هویت افراد را هم شکل می‌دهد.
درواقع این نام‌ها ریشه در جوانب مختلف تاریخی، ملی، مذهبی، اجتماعی و فرهنگی و هنری جامعه و یا حتی باور‌های مردم دارد. به همین دلیل، تغییردادنشان چندان کار درست و البته ساده‌ای به‌نظر نمی‌رسد و مردم هم بیشتر مواقع درمقابل چنین تغییراتی مقاومت می‌کنند و نمی‌گذارند هویتشان خدشه‌دار شود.
مدتی است که برخی از شهروندان و متنفذین خیابان خواجه‌ربیع بحث تغییرنام این خیابان را پیگیری می‌کنند؛ مسئله‌ای که در همین مدت‌زمان کوتاه اهالی زیادی را معترض کرده است.
نام‌هایی که هویت مردم با آن‌ها گره خورده است
اینکه بعضی‌ها فکر می‌کنند شهرداری بدون هیچ مطالعه و تحقیقی خیابان‌ها را نام‌گذاری می‌کند، کاملا اشتباه است. در همۀ کشور‌های دنیا، و حتی شهر‌های ایران، یک فرهنگ نام‌گذاری معابر وجود دارد که برای انتخاب نام خیابان‌ها، کوچه‌ها و یا محلات طبق آن عمل می‌کنند.
برخی‌ها تنها از عدد برای نام‌گذاری استفاده می‌کنند؛ شیوه‌ای که در ایران چندان مرسوم نیست و هویت و پیشینۀ تاریخی خیابان را پنهان می‌کند. نوع دیگر نام‌گذاری که ازقضا در مشهد استفاده می‌شود، نام‌گذاری معابر به نام شهدای شاخص یک‌کوچه یا محله است.
اسلوبی که در مشهد بسیار مورداستفاده قرار می‌گیرد. در پاره‌ای از موارد این خودِ مردم هستند که به شهرداری درخواست نام‌گذاری محله یا کوچه‌شان را به نام شهیدشان می‌دهند.
مثلا چندی‌پیش بولوار «حکمت» در جادۀ‌سیمان با تقاضای مردم به «سردار شهید اسدا... کشمیری» تغییرنام داد. نام‌گذاری معمولا براساس وقایع تاریخی‌ای که در آن‌محل یا در جای دیگر اتفاق افتاده است، صورت می‌گیرد.
مثلا میدان «ده دی» یا خیابان «۱۷ شهریور» نمونه‌ای از این نام‌گذاری‌ها در مشهد هستند. در پاره‌ای از موارد هم وجود یک‌بنا و یا بقعۀ تاریخی موجب توسعۀ محله می‌شود و به همین‌دلیل نام آن محله از بنای تاریخی وام گرفته می‌شود.
مثل خیابان «خواجه‌ربیع» که در انتها به بقعه و آرامستان «خواجه‌ربیع» می‌رسد و اصلا یکی از دلایل کشیده‌شدن این خیابان، دسترسی راحت‌تر مردم به این بنای ساخته‌شده در دورۀ صفوی بوده است.
نام‌گذاری به نام اشخاص سرشناس و تأثیرگذارِ یک‌محله هم روش دیگری است که مردم بیشتر به آن علاقه دارند تا شهرداری‌ها. ابتدا اهالی همان‌محله به‌صورت غیررسمی آن نام را برای کوچه یا خیابان انتخاب کرده‌اند و بعد باتوجه‌به فراگیرشدنش در بین مردم، شهرداری مجبور به قبول‌کردن آن می‌شود.
معروف‌ترین نام‌گذاری براساس این روش در منطقۀ ما کوچۀ «یدا...» و «ابریشمی» است؛ کوچه‌هایی که بنابرنقل اهالی قدیمی، همۀ زمین‌ها و باغ هایش متعلق‌به این دونفر بوده و به‌مرور زمان خودِ مردم نام این دوچهرۀ سرشناسِ آن روز‌های خیابان «عبادی» (خواجه‌ربیع) را روی این دو کوچه گذاشته‌اند.
البته چندین‌سال است که شهرداری نام شهیدی را جایگزین «ابریشمی» کرده است، اما کوچۀ «یدا...» کماکان جزو معروف‌ترین معابر مشهد است که نامش دست‌خوش تغییر نشده است.
خیابانی ۷۱ ساله
همان‌طور که گفته شد خیابان «خواجه‌ربیع» براساس وجود یک‌بنای تاریخی و زیارتی در انتهای آن به این نام خوانده می‌شود و در ابتدای بازگشایی این خیابان خودِ مردم بودند که این نام را برای آن انتخاب کرده اند.
محمدرضا غلامی، از اهالی قدیمی چهارراه «خواجه‌ربیع» می‌گوید: «پیش از بازگشایی خیابان «خواجه‌ربیع»، بخشی از دیوارۀ باروی مشهد تا همین چهارراه عبادی فعلی کشیده شده بود و راه درست‌ودرمانی برای رسیدن به بقعۀ «خواجه‌ربیع» از این سمت وجود نداشت، چون بن‌بست بود.
تمام خیابان «آیت‌ا... عبادی» (خواجه‌ربیع) هم باغ بود و به‌قدری وهم‌انگیز و ترسناک بود که هنگام غروب کسی جرئت نمی‌کرد که از دل این باغ‌ها رد شود و به مناطق مسکونی شهر برسد.
اگر اشتباه نکنم سال ۱۳۲۵ بود که شهرداری تصمیم گرفت از دل همین باغ‌ها یک‌خیابان مستقیم به سمت بقعۀ «خواجه‌ربیع» بکشد. شهرداری باغ‌دار‌ها و زمین‌دار‌های آن محدوده را راضی کرد که عقب‌نشینی کنند و یک‌راه باریک خاکیِ پرچاله‌و‌چوله تا خواجه‌ربیع کشیده شد.
من یادم نمی‌آید که خود شهرداری این اسم را انتخاب کرده باشد و به نامش تابلو بزند؛ خودِ مردم از چهارراه تا بقعه را «خواجه‌ربیع» نامیدند.». شهرداری پس از احداث این خیابان، یک خط اتوبوس هم به آن اختصاص می‌دهد: «خیابان که کشیده شد، شهرداری مشهد یک اتوبوس تا بقعه اختصاص داد که صندلی نداشت.
مردم همان‌طور سرپا می‌ایستادند تا اتوبوس به آرامگاه «خواجه‌ربیع» برسد. این خیابان خاکی هم آنقدر درب‌وداغان بود که وقتی سوار این ماشین می‌شدیم تا به بقعه برسیم، مدام بالاوپایین می‌رفتیم و روی هم می‌افتادیم.».
خواجه‌ربیع کیست؟
موضوع تغییرنام خیابان، موضوع جدیدی نیست و هرازچندگاهی به بهانه‌های مختلف دوباره توسط عدۀ دیگری مطرح می‌شود. درحدود ۱۰ سال پیش که حدفاصل چهارراه «خواجه‌ربیع» تا میدان «امام حسین (ع)» به نام «آیت‌ا... عبادی» نام‌گذاری شد، تعدادی از اهالی «خواجه‌ربیع» مدعی شدند که ربیع‌بن خُثَیم از خوارج بوده است و شایسته نیست که در شهر امام رضا (ع) نام دشمن اهل بیت (ص) برروی یک خیابان باشد.
ربیع‌بن خُثَیم، مشهور به خواجه‌ربیع، از طایفۀ بنى‌اسد، ساکن کوفه، از زمرۀ زهّاد هشت‌گانۀ صدر اسلام و تابعین (کسانى که صحابۀ پیامبر را درک کرده‌اند) و همچنین از یاران و سرداران حضرت على (ع) بوده است.
وى ضمن ارادت به حضرت على (ع) گویا با معاویة بن ابوسفیان هم رابطۀ خویشاوندی داشته است. برای همین هم در سال‌هاى پایانى خلافت حضرت على (ع) و بروز اختلاف میان ایشان و معاویه، به‌قصد انزوا و دورى از نزاع طرفین، بنابرنقل مشهور با اجازۀ امام علی (ع)، عراق را به‌مقصد ایران و خراسان ترک کرده است.
او در سال‌هاى پایانى عمر ساکن شهر نوغان (مرکز ولایت طوس) شده و بالاخره در سال ۶۳. ه. ق. یا به‌روایتى ضعیف در سال ۶۱ ه. ق. درگذشته و در یک‌فرسنگى شمال نوغان، که اینک مزار اوست، مدفون شده است.
مشهور است که حضرت رضا (ع) هنگام سفر به خراسان در سال‌هاى ۲۰۰ تا ۲۰۳ ه. ق. قبر خواجه را زیارت کرده است. در سال ۹۱۵ ه. ق. هم که شیبک خانِ اُزبک (سنّى‌مذهب) پس از برانداختن تیموریان و تصرف هرات، عازم مشهد شد و مزار خواجه را که در یک‌فرسخى مشهد مقدس قرار داشت، زیارت کرد.
شاه‌عباس صفوى نیز در اوایل سدۀ ۱۱ ه. ق. با توصیه و مشورت شیخ‌بهایى دستور احداث مقبره‌اى باشکوه را براى خواجه صادر کرد.
برای تغییر دیر نشده است
حدود دوهفتۀ پیش و در دیدار شهردار منطقۀ ۳ با هیئت‌امنای مسجد «بلال» دوباره بحث تغییرنام خیابان «خواجه‌ربیع» مطرح شد؛ موضوعی که از همان بدو رسانه‌ای‌شدنش حاشیه‌ساز شد و اعتراض بسیاری از اهالی را برانگیخت.
علی‌اصغر حقانی، که جزو پیشنهاد‌دهندگان این طرح است و به‌شدت درحال‌پیگیری آن می‌باشد، به شهرآرامحله می‌گوید: «تا قبل از احداث پل امام حسین (ع) از ابتدای میدان شهدا تا آرامستان، به نام «خواجه‌ربیع» شناخته می‌شد.
شهرداری بعد از احداث پل، اقدام به تغییرنام خیابان‌ها کرد و بخشی از خیابان به «آیت‌ا... عبادی» تغییرنام پیدا کرد. به نظر ما این کار کاملا اشتباه بود.
در بهترین معابری هم که بعد از پل امام حسین (ع) قرارگرفته اند، یعنی «خواجه‌ربیع ۱ تا ۷» فعلی هم باید با نام عبادی شناخته می‌شدند و حدفاصل بولوار «شهید ناصری» تا بقعه به همان اسم «خواجه‌ربیع» نام‌گذاری می‌شد، که متأسفانه این اتفاق نیفتاد.
هنوز هم برای این تغییر دیر نشده است و به‌راحتی می‌شود یا نام کل این خیابان را تغییر داد یا اینکه برای «خواجه‌ربیع ۱ تا ۷» تابلوی «آیت‌ا... عبادی» نصب کرد.».
بار منفی این اسم زندگی ما را تحت‌تأثیر قرارداده است
حقانی دلیل پافشاری‌شان را برای تغییرنام، این‌طور تشریح می‌کند: «متأسفانه از قدیم تا الآن نام خیابان «خواجه‌ربیع» بار منفی داشته است و همین موضوع همۀ جنبه‌های زندگی ما را تحت‌تأثیر قرارداده است.
بسیاری از بچه‌های دانشجوی این محله و خیابان خجالت می‌کشند که بگویند خانه‌شان کجاست. خیلی از کسانی که دختر دارند، مدام استرس دارند که نکند به‌خاطر اینکه خانه‌شان در خواجه‌ربیع است، نتوانند دخترشان را به خانۀ بخت بفرستند.
به‌خاطر وجود همین نام روی این خیابان و تصویر بدی که در ذهن مردم شکل گرفته، قیمت خانه‌ها در مقایسه با خیابان عبادی بسیار پایین‌تر است؛ برای همین هم خریدوفروش ملک در این محدوده تقریبا راکد است.».
حقانی ادامه می‌دهد: «این را هم باید اضافه کنم که از دل همین خیابان، انسان‌های فرهیختۀ بسیار زیادی به جامعه معرفی شده‌اند؛ از شهدای مشهور گرفته تا پزشک و مخترع و عالم. خیلی بهتر می‌شود، که اگر قرار به تغییرنام باشد، اسم یکی از مفاخر «خواجه‌ربیع» روی اینجا گذاشته شود.».
صورت‌مسئله را پاک نکنید
همان اندازه که بحث تغییرنام خیابان «خواجه‌ربیع» موافقان زیاد دارد، مخالفانی هم دارد که ترجیع‌بند همۀ صحبت‌هایشان این است که به‌جای این کار، به فکر رسیدگی به مشکلات «خواجه‌ربیع» باشید تا چهره‌اش عوض شود.
احسان طاهری، دانشجوی دکترای شهرسازی، که از مخالفان این طرح پیشنهادی است، بیان می‌کند: «متأسفانه تغییرنام خیابان‌ها در مشهد یکی از موضوعاتی است که بدون در نظرگرفتن جوانب آن با یک مصوبه به‌راحتی اجرا می‌شود، درحالی‌که این اسم‌ها که به‌نظر هیچ اهمیتی ندارند.
بخشی از هویت ساکنان آن کوچه و خیابان را تشکیل می‌دهند و در پاره‌ای از موارد افراد خودشان را با محل زندگی‌شان معرفی می‌کنند. مثل اینکه اسم و فامیل یک آدم را از او بگیرید.
چندین‌سال است که نام «گلشهر» را به «شهید آوینی» تغییر داده‌اند. بسیاری از مردم مشهد و حتی تاکسی‌ران‌های این شهر اصلا نمی‌دانند که «آوینی» کجاست. تصویر بدی را که از «گلشهر» شکل گرفته بود، فرهیختگان افغانستانیِ آنجا و بعد رزمندگان فاطمیون تغییر دادند.».
طاهری ادامه می‌دهد: «من برخی از مشکلاتی را که در خیابان «خواجه‌ربیع» وجود دارد، قبول دارم، چون با همۀ وجودم آن‌ها را حس کرده ام، اما به‌نظر من تغییردادن نام خیابان دوای درد این معضلات نیست.
این‌کار یک‌جور پاک‌کردن صورت‌مسئله است؛ یعنی اگر اسم خیابان عوض شود، مشکل حضور معتاد‌ها و موادفروش‌ها حل می‌شود؟ به‌فرض که خیابان «خواجه‌ربیع» به «شیخ‌احمد کافی» تغییرنام داد، قیمت زمین و خانه‌ها دوبرابر می‌شود؟
دوستانی که بحث تغییرنام خیابان را مطرح می‌کنند، متوجه این موضوع نیستند که تا سال‌ها پس از نام جدید، باید یک «خواجه‌ربیع قدیم» را هم اضافه کنند؛ پس می‌شود همان آش و همان کاسه. در عمل تغییری رخ نمی‌دهد و دوباره مردم، این خیابان را با نام «خواجه‌ربیع» می‌شناسند، نه نامی دیگر.».
او می‌افزاید: «نکتۀ دیگر اینکه این خیابان به یک مکان تاریخی می‌رسد که پس از حرم، قدیمی‌ترین بنای مشهد است. در همین ایران خودمان خیابان‌هایی هست که به بنای تاریخی می‌رسند و نام همان بنا روی آن‌هاست؛ به عنوان نمونه خیابان «چهارباغ» در اصفهان که ضلع شرقی‌اش مدرسۀ «چهارباغ» است.
حالا اگر ساکنان آن خیابان معضلاتی ببینند باید تقاضا بدهند که نام آنجا را تغییر بدهند تا مشکلاتشان حل بشود؟».
به‌جای تلاش برای تغییرنام خیابان، فرهنگ‌سازی کنید
احسان طاهری در ادامه توضیح می‌دهد: «تغییر چهرۀ خیابان «خواجه‌ربیع» نیازمند مشارکت مردم و مسئولان شهری است. اگر مسئولان به نقش توریستی و گردشگری آرامگاه «خواجه‌ربیع» توجه بیشتری کنند و این بنا بیش از پیش به مردم و زائران معرفی شود، می‌توان امید داشت که چهرۀ خیابان تغییر کند.
در این میان نمی‌شود نقش مردم را هم نادیده گرفت. بالأخره یک‌سری مسائل هم هست که انجام‌دادنش وظیفۀ آن‌هاست. نمونۀ ساده‌اش رعایت ساعت زباله‌گیری است.
همین هفتۀ قبل در شهرآرامحله خواندم که یکی از مشکلات اصلی این خیابان همین موضوع است. این دوستانی که الان پیگیر تغییرنام خیابان «خواجه‌ربیع» هستند، اگر همۀ هم‌و‌غمشان را روی فرهنگ‌سازی درخصوص همین مسائلِ به‌ظاهرساده بگذارند، شک نکنید چهرۀ منطقۀ «خواجه‌ربیع» تغییر خواهد کرد.».
تغییرنام باید منطقی باشد
منصور ایران‌نژاد، کارشناس امور شهری، نیز می‌گوید: «نام خیابان‌ها ارتباط مستقیم با تاریخ و هویت آن و ساکنانش دارد و نباید با دلایل غیرمنطقی اقدام به تغییردادن آن‌ها کرد.».
او در ادامه می‌گوید: «دربسیاری از موارد وقتی شهرداری نام خیابان یا محله‌ای را عوض می‌کند، مردم همچنان در استفاده از اسم قدیم آنجا پافشاری می‌کنند، چون آن اسم و محله با هویت فرهنگی و تاریخی ساکنانش ارتباط نزدیکی دارد؛ مثلا خاطرم هست که در همین منطقۀ ۳، شهرداری نام کوچۀ «ابریشمی» را به اسم شهید عزیزی تغییر داد.
از این ماجرا حدود ۱۰ سال می‌گذرد و هنوز هم اهالی قدیمی وقتی می‌خواهند آدرس بدهند می‌گویند کوچۀ «باغ ابریشمی»؛ چون این اسم نماد آن کوچه به‌شمار می‌آید و برای ساکنان آن یادآور خاطراتی است و چنددهه تاریخ پشت این نام قرار دارد.
هرزمان مردم حس کنند که این تغییر در‌حال از‌بین‌بردن و پاک‌کردن هویت و تاریخ و خاطراتشان است، درمقابل نام‌گذاری‌های جدید و غیراصولی مقاومت می‌کنند.».
ایران‌نژاد می‌افزاید: «ببینید؛ تغییردادن نام یک معبر، موضوع بسیار مهمی است که متأسفانه در شهر مشهد ساده انگاشته می‌شود. به‌راحتی آب‌خوردن نام‌های قدیمی را برمی‌دارند و با نام جدید جایگزین می‌کنند، بدون اینکه به پیشینه و تاریخ آن محل توجهی داشته باشند.
تغییرنام باید منطقی باشد تا اهالی یک محله، کوچه و یا خیابان آن را بپذیرند، درغیر این‌صورت همان‌طور که گفتم مردم مقاومت خواهند کرد و از اسم قدیمی استفاده می‌کنند.».
* این گزارش یکشنبه ۷ آبان ۱۳۹۶ در شهرارامحله شماره ۲۶۷ به چاپ رسیده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
