مروری بر کتاب کمیاب «راهنمای مشهد» 
در جستوجوی آقای غلامی اولین معلم زندگیام 
درباره «نامه فرهنگ»، نخستین نشریه تخصصی فرهنگیان خراسان
سید‌مهدی سید‌قطبی| اولین روزنامه ایرانی در زمان محمدعلی‌شاه قاجار به همت میرزا صالح شیرازی در سال۱۲۱۵خورشیدی با نام «کاغذ اخبار» پدید آمده است. این در حالی است که اولین نشریه در خراسان به نام «روزنامه ادب» پس از گذشت ۶۶ سال از انتشار کاغذ اخبار، در ۶دی‌ماه۱۲۷۹خورشیدی در مشهد منتشر شده است.
از طرفی «دانش» که نخستین مجله خراسان است در یکم دی۱۲۹۸خورشیدی در موضوع ادبی در مشهد منتشر شده، اما نخستین نشریه آموزشی خطه خراسان با انتشار «سالنامه دبیرستان شاهرضا» در سال۱۳۱۳خورشیدی پدید آمده و بعد از دو سال انجمن دبیرستان فردوسی مشهد «سالنامه دبیرستان فردوسی مشهد» را در سال۱۳۱۵خورشیدی منتشر کرده است.
دو سالنامه پیش‌گفته، صرفا شامل گزارش و خبر‌هایی از فعالیت‌ها و معرفی معلمان، مدیران و دانش‌آموزان هستند و اصلا مقالات و مطالب تخصصی در حوزه آموزش‌وپرورش ندارند تا اینکه پانزده سال می‌گذرد و نخستین نشریه تخصصی فرهنگیان سرزمین خراسان به اسم «نامه فرهنگ» منتشر می‌شود.
همت جامعه لیسانسه‌های دانش‌سرای عالی
صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول مجله نامه فرهنگ نامشخص است، اما باتوجه‌به یادداشت مرتضی مدرسی، رئیس‌وقت فرهنگ خراسان، اداره فرهنگ خراسان عهده‌دار این دو سمت است. سردبیر مجله غلامحسین‌یوسفی بوده است و اولین شماره آن در دی۱۳۳۰ در مشهد منتشر شده است. نوبت انتشار آن ماهیانه و محل اداره این نشریه مشهد، دبیرستان شاهرضا بوده است.
آن‌طور که از شواهد پیداست، از مجله نامه فرهنگ در دو سال جمعا هجده شماره منتشر شده و پس‌از‌آن برای همیشه متوقف شده است. تعداد صفحه‌های بیشتر شماره‌های مجله، ۴۵ صفحه است، اما بعضی شماره‌ها شصت صفحه دارد. شمارش صفحه‌های مجله پشت‌سرهم است، به‌عبارت‌دیگر صفحه‌شمار هر‌شماره مجله مستقل نیست، بلکه در ادامه شماره قبل دنبال می‌شود.
ازآنجاکه مجله نامه فرهنگ نشانه خاصی نداشته است، برای طراحی آن در شماره اول، یک آگهی منتشر می‌شود که از خروجی آن نشانه نشریه مشخص و از شماره سوم بر روی جلد مجله درج می‌شود. در این شماره آمده است: «تصویر فردوسی و خورشید درخشان فرهنگ که زینت‌بخش پشت جلد مجله شده است، اثر خامه هنرمند مجتبی‌زاهدی، دانش‌آموز دبیرستان شاهرضاست. ما بین تصویر‌های مختلف، اثر ایشان را برگزیدیم که از جوانان هنرمند هم تشویقی شود.»
دکتر‌غلامحسین یوسفی، ادیب، نویسنده، مترجم و استاد برجسته ادبیات‌فارسی که از سال۱۳۲۹ رسما کار خود را در فرهنگ خراسان آغاز کرده است، مدیریت این نشریه را عهده‌دار می‌شود.
او در یادداشت آغازین شماره اول مجله درباره زمینه‌ها و عوامل انتشار نامه فرهنگ چنین نوشته است: «غرض از انتشار این مجله صرفا خدمت به علم و ادب و کوشش در راه اعتلای فرهنگ است و به‌خصوص در نظر داریم برخلاف سیره نادرستی که در رفتار اکثر مردم این مملکت معمول شده است و به مظاهر تمدن و سابقه درخشان هنری خود به چشم اعتنا و اعتبار نمی‌نگرند، این زیبایی‌ها و مفاخر و مآثر را تاحدامکان معرفی کنیم و نشان دهیم که ما نیز در مقام عرض علم و هنر افتخاراتی داریم که دنیای دانش و ادب برابر آنها سر تعظیم فرود می‌آورد و این احترام و تجلیل به‌خلاف ادعای بعضی ظاهربینان به هیچ‌گونه طمع و شائبه سیاست خارجی آلوده نیست.
آنان که تصور می‌کنند دنیای نو و علم و ادب و هنر نو باید از کلیه سوابق و سنن و آداب و ترقیات گذشته چشم بپوشد و همه را از یاد ببرد، کاملا اشتباه می‌کنند. زندگی هنری و تمدن بشر جز ارتباط گذشته و آینده و اقتباس زیبایی‌ها و محاسن دیروز و تلفیق آنها با مقتضیات و حوایج امروز و افزودن بدایع عصر بدان چیز دیگری نیست؛ بدین جهت آن کسی که اصل‌ونسب تمدن و هنر و علم و ادب جامعه خود را نمی‌شناسد در دنیای دانش و ادب نوین نیز بی‌مایه می‌نماید و آنچه مولود ذوق اوست، ارجمند نخواهد بود.
ما عاشق و طالب و مؤید هر دانش و هنر نو هستیم، به‌شرط آنکه این تجدد بر اسلوبی صحیح و ذوق‌پسند استوار باشد که پایدار بماند و ابداع چنین ابتکارات با معرفت به مظاهر هنری و علمی گذشته هر‌قومی بستگی کامل دارد، تا بتوان بر روی پایه‌های گذشته با مصالح و لوازم نوین بنای علم و ادب را طوری پی‌افکند که از بادوباران هم گزند نیابد. بدین جهت نه به سابقه کهنه‌پرستی و محافظه‌کاری، بلکه به مقصود فوق سوابق علمی و ادبی و هنری ایران را تا آنجا که مقدور باشد معرفی و تجلیل خواهیم نمود...
اگر با ضعف بنیه مالی و با علم به اینکه در ملک ما هنر نمی‌خرند و کساد متاعی داریم دست به این اقدام زدیم، بیشتر ازآن‌جهت بود که دیدیم بدبختانه امروز جمعی نااهل خودکامه خامه‌ها برگرفته‌اند و به‌عوض پیش‌بردن دانش و معرفت، چون زنگی مستی که تیغ به دست گیرد، به انهدام بنای معارف و فرهنگ و مطبوعات پرداخته‌اند و در حقیقت با نوک خامه‌های دشنه‌مانند زهرآلود خود هر‌لحظه الله زیبای علوم ادب را به قتل نفسی تهدید می‌کنند که زشت‌ترین قتل‌هاست...
بدین‌جهت در چنین احوالاتی لازم دیدیم که هر‌کس به‌قدر وسع و توانایی خویش در تقویت فرهنگ و علم و ادب کشور بکوشد؛ چه بی‌شک زبان‌آوری و عرض‌اندام عده‌ای بی‌اندام و ناباب ناچار بازار آنان را برافروخته خواهد داشت و مردان کاردان و شریف و علاقه‌مندان حقیقی علم و ادب و معارف کشور را به زاویه عزلت و خمول و سکوت خواهد تاراند...
بدین جهت به تشویق جمعی از مردم دانشور و ادب‌پرور و فرهنگیان محروم و فداکار و خردمند خراسان اولین شماره نامه فرهنگ که نخست به عهده همت جامعه لیسانسه‌های دانش‌سرای عالی خراسان نهاده شده، آماده انتشار گشت...»
نویسندگان سرشناس نامه فرهنگ
نامه فرهنگ، مطالب تربیتی، اخلاقی، علمی، ادبی، اجتماعی، تاریخی و جغرافیایی متنوعی دارد و در نخستین شماره آن فهرست مندرجات به این شرح است:
«مردم افغانستان» به قلم آقای سعید نفیسی، «فردوسی، مقام و اهمیت تربیت» به قلم محمد شهرستانی، «کلاه انتقام‌کش» ترجمه محمد پارسا، «یک پیشامد کوچک که عبرت‌انگیز است» به قلم محمد شبیری، «استاد بهار» به قلم غلامحسین یوسفی، «خواف و زوزن» به قلم آقای عبدالحمید مولوی، «آسمان» به قلم محمود امیدیار، «گل‌وبلبل» به قلم غلامحسین یوسفی، «اثر ترمودینامیک» به قلم تقی بینش، «اهمیت ویتامین‌ها در غذا» به قلم غلامرضا نظری، «پدر فراموش می‌کند» ترجمه امیر صدقیانی، «اتم و انرژی بی‌پایان آن» به قلم رحیم آخوندزاده، «بهداشت دهان کودکان» به قلم دکتر هوشنگ فرشید، «گفت‌و‌گو با ماه» از غلامحسین یوسفی و «دینامیت» به قلم محمد سجادی.
کسی تصور انتشار در مشهد را نداشت
مجله طی یادداشتی در پشت جلد شماره پنجم ضمن خبردادن از توقف کوتاه چندماهه به بیان درد‌دل و مشکلات مجله‌نویسی با خوانندگان خود پرداخته و نوشته است: «قریب شش ماه پیش، روزی که می‌خواستیم به انتشار نامه فرهنگ شروع کنیم و هنوز این فکر از قوه به فعل نیامده بود، کسی تصور نمی‌کرد که در مشهد با محیط و وسایل موجود، ما بتوانیم بیش از یک‌دو ماه در پیروی از هدف خود بایستیم.
اتفاقا علاقه خدمت به فرهنگ این مرزوبوم و نیروی امید و پشتکار همه دشواری‌ها را آسان کرد. گرچه مانند همه کار‌های بی‌سود سرانجام بسیاری از زحمات به دوش یک‌دو تن نهاده شد ولی لحظه‌ای پا پس نکشیدیم؛ با صرف ساعت‌ها وقت خود از صبحگاه تا پاسی از شب در چاپخانه و تحمل ضرر‌های شخصی و خون‌دل‌خوردن فراوان، کوشیدیم که هر‌بار نامه فرهنگ زیباتر و مفیدتر باشد و اگر ما نور چشم خود و نیروی جوانی‌مان را رایگان صرف می‌کنیم، به نور چشمان شما و فرزندان فرهنگ این مملکت چیزی که شایسته مطالعه باشد تقدیم شود.
چون قصد تجارت و پول اندوختن نداشتیم، هر‌نوع مخارج سنگین را که به حسن مجله می‌افزود، قبول نمودیم؛ مثلا فقط برای پشت جلد شماره نوروز پس از ترتیب صورت‌حساب، مبلغ ۷هزارو۲۵۰ ریال پرداختیم؛ هر‌کس از هر‌جا پیشنهادی مفیدی و منطقی کرد و انتقادی بجا نمود، از جان‌ودل او را استقبال و نامه فرهنگ را آیینه افکار دانش‌آموزان، آموزگاران، دبیران، فرهنگیان محترم، استادان دانشگاه و فضلای هر‌طبقه کردیم و در پاسخ سخنان بی‌سود و کم‌مایه بعضی فرمان‌برداران حسد که هنوز قلم در دستشان می‌لرزد، سکوت را اولی دانستیم.
بحمدالله به‌یاری همکاران و تشویق شما خوانندگان گرامی، کار مجله فرهنگ بالا گرفت و سر موعد مقرر همیشه منتشر شد و بدان‌جا رسید که استادان دانشگاه و فضلای مملکت بدان با نظر عنایت نگریستند و در دانشگاه و مدارس پایتخت و سایر شهرها، حتی کرانه‌های کشور مانند تبریز و اهواز هم جمعی خریدارش شدند و بعضی محصلان ایرانی ساکن اروپا هم آن را خواستار گشتند و ما را به ادامه خدمت ترغیب کردند.
برخلاف سیره معمول بعضی نامه‌نگاران باید بگوییم که دراین مدت نامه فرهنگ ضرر نکرده ولی سودی هم نبرده است. اینک به واسطه فرارسیدن فصل امتحانات و افزون شدن اشتغال همکاران و مسافرت بعضی از آنها و تعطیل مدارس (که بیشتر نامه فرهنگ به‌خاطر تکمیل معلومات دانش‌آموزان عزیز انتشار می‌یافت) و علل دیگر، به‌ناچار تا شهریورماه مجله، مرتب منتشر نخواهد شد.
ولی در این مدت انتشارات دیگر جامعه ما، دنباله نامه فرهنگ را طی خواهد کرد و از طرف بعض دبیران محترم برای دانش‌آموزان کتاب‌های درسی تدوین و منتشر خواهد گشت. شاید بتوانیم یک شماره نامه فرهنگ هم تقدیم شما کنیم. ما خود آگاهیم که خدمت بسزایی از دستمان برنیامده و نامه فرهنگ نسبت به یک مجله علمی و ادبی محض هنوز نقایصی دارد.»
توقف در شماره ششم سال دوم
مجله نامه فرهنگ به‌علت بازنگشتن سرمایه و ضرر‌های مالی زیاد به‌دنبال چاپ و توزیع هر‌شماره، سرانجام پس از انتشار شماره ششم سال‌دوم در خرداد۱۳۳۲ برای همیشه متوقف می‌شود. در این شماره آمده است: «چون ما فاقد سرمایه بودیم و بی وجود آن، انتشار مجله ممکن نمی‌شد، بنا بر اصرار علاقه‌مندان نامه فرهنگ قبوض اشتراکی منتشر و به برخی از دوستان و آقایان بفروش رساندیم. با آنکه سرمایه کافی برای بقای مجله فراهم نشده، ولی، چون مشترکین قبضی خریده بودند برای‌آنکه بدانند ما به آنچه وعده کردیم وفا خواهیم کرد، با همین بضاعت به انتشار مجله شروع کردیم.»
مجله نامه فرهنگ با همه فراز‌و‌فرود‌ها و مشکلات زیادی که با آن مواجه بوده است، نشانگر علاقه‌مندی زیاد غلامحسین یوسفی و گروه نویسندگان به ارتقای دانش تخصصی معلمان و دانش‌آموزان است. درزمانی که کمتر‌کسی به فکر انتشار مجله فرهنگی است، یوسفی بدون هیچ شائبه اقتصادی مجله‌ای مرتبط با نیاز‌های آموزشی تأسیس می‌کند و نه‌تنها برخی مقالات هر‌شماره را می‌نویسد، بلکه تلاش می‌کند مجله با پایین‌ترین قیمت و بهترین کیفیت محتوایی و چاپی ارائه شود. می‌توان گفت این مجله در طول حیات کوتاه خود، باتوجه‌به هدف و محتوای مجله، قطعا در رشد دانش فرهنگیان کشور و نویسندگان این گروه تأثیر داشته است.
* این گزارش سه‌شنبه ۸ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۸۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
