کوهشار، چشماندازی بکر رو به شهر 
نقاشی روی دیوارهای شهر آرزوی نازنین است 
«بهزادیه» و «باقریه» مدرسه‌های تاریخی مشهد که تخریب شدند
فریبا فرخد| صحبت از بنا‌های نابود‌شده یا در حال نابودی مشهد، مرثیه‌ای بلند است که اغلب ناگفته مانده است. تخریب ابنیه اطراف حرم در طرح توسعه حرم‌مطهر که در دوران استانداری عبدالعظیم ولیان اتفاق افتاد، یکی از همین دردنامه‌هاست.
موضوع وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانید برابر آنچه در کتاب «مشهد در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی (مکتب شاپور)» آمده است، در مشهد ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی، حدود هفده مدرسه تاریخی وجود داشته که از مجموع آنها اکنون مدارس «دودر»، «پریزاد»، «خیرات‌خان» و «میرزا‌جعفر» باقی مانده‌اند.
گزارش پیش‌رو هم نقبی است مختصر بر تاریخ دو مدرسه حاج‌حسن‌خان (بهزادیه) و باقریه که هر‌دو اگر چه اکنون سال‌هاست که تخریب شده و به خاطره‌ها پیوسته‌اند، در زمان حیات، بخشی از میراث تاریخی این شهر بوده‌اند که از‌قضا نامشان در فهرست آثار‌ملی هم ثبت شده بود.
تاریخ مدرسه‌سازی در مشهد
پیش از آنکه برایتان از تاریخ دو مدرسه بهزادیه و باقریه بگوییم، خوب است اشاره‌ای هم داشته باشیم به تاریخ مدرسه‌سازی در مشهد قدیم یا همان ارض اقدس. نهضت ساخت مدارس در مشهد از روزگار سلاجقه آغاز می‌شود، اما پس از یک وقفه طولانی، در دوره ایلخانان و در زمانه تیمور رونق دوباره می‌گیرد.
پس از مرگ او، فرزندانش این سنت را به اوج می‌رسانند و بانی ساخت مکان‌های علمی و فرهنگی زیادی می‌شوند، تا‌آنجا‌که عشق به مدرسه و مسجدسازی به رقابت زنان پر‌نفوذ دربار برای بخشش جواهراتشان تبدیل می‌شود.
در این میان می‌توان به نامدارانی، چون «ملک‌خانم»، «تومان‌آغا»، «ملکه کبری»، «گوهرشادآغا»، همسر شاهرخ تیموری، «بیگم‌سلطان»، زوجه سلطان حسین بایقرا، و «فاطمه‌خاتون»، همسر امیر چقماق، اشاره کرد. در ادامه، حمایت‌های «شاهرخ‌تیموری» و فرزند هنرمندش، «بایسنقرمیرزا»، از اهل علم و هنر سبب می‌شود از اطراف و اکناف جهان علما، دانشمندان و هنرمندان زیادی سرحدات ایران را کعبه مقصود خود بدانند و به این اقلیم کوچ کنند.
این دست فعالیت‌های فرهنگی، خراسانِ آن روزگار را هم بی‌نصیب نمی‌گذارد و تیموریان بانی پا‌گرفتن بنا‌های فرهنگی بسیاری می‌شوند که نمونه‌های آن هنوز در مشهد باقی مانده است.
پس از تیموریان، صفویان نیز این رویه را دنبال کردند. شاهان صفوی که به‌دنبال گسترش مذهب شیعه در جهان بودند، خراسان و به‌ویژه مشهد را کانون پیشبرد اهداف و آرزو‌های خود قرار دادند، آن‌چنان‌که هرات در عهد شاه‌اسماعیل‌اول از دارالملکی خراسان خارج می‌شود و مشهد جای آن را می‌گیرد.
توجه به آموزش، در ادامه، تاج‌داران عصر صفوی را وامی‌دارد موقوفاتی را در این دیار به این امر اختصاص دهند. نخستین اقدام با تأسیس مکتب‌خانه «اطفال ایتام» در حریم قدس‌رضوی بینِ سال‌های ۹۳۰ تا ۹۸۴ قمری انجام می‌شود که برابر اسناد برجای‌مانده، در این مرکز آموزشی، چهل پسر و چهل دختر یتیم، زیر نظر معلمان مرد و زن شیعه‌مذهب و پرهیزکار تحصیل می‌کرده‌اند و لباس و دیگر مایحتاجشان رایگان بوده است.
مدرسه «حاج‌حسن‌خان» (بهزادیه)
بانی ساخت این مدرسه که حالا نشانش را می‌توان در چند‌عکس سیاه‌وسفید باقی‌مانده از دور پهلوی پیدا کرد، ملک‌بهزاد است که در زمان شاه‌سلیمان‌صفوی (قرن ۱۱ قمری) زندگی می‌کرده است.
اسم این مدرسه به نام مالکش، بهزادیه نام داشته است، اما مردم به آن مدرسه حاج‌حسن‌خان هم می‌گفته‌اند که دلیل این نام‌گذاری مشخص نیست؛ البته برخی آن را ساخته دست فردی به نام «حاجی‌حسن‌کلباسی» می‌دانند ولی برابر اطلاعات کتیبه‌ای که بر بالای در ورودی این مدرسه نصب است، نباید چنین باشد؛ زیرا در این منقوش سنگی، نام ملک‌بهزاد به‌وضوح نوشته شده است.
برابر دیگر‌اسناد موجود نیز گویا بهزادیه از تاریخ۱۳۰۸خورشیدی تحت‌تصدی مستقیم اداره معارف و اوقاف بوده است. تعداد اتاق‌ها یا حجرات آن ۲۵ باب بوده و مسجدی هم در ضلع شمالی مدرسه قرار داشته است.
در کتاب «مشهد در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی (مکتب شاپور)» هم درباره بهزادیه این‌طور سیاهه شده است: «درکتیبه سر‌در ورودی مدرسه به خط رقاع خوب نوشته شده که اول آن این است: «قد التفق اتمام هذه المدرسه المبارکه فی ایام» و با این عبارت «بسعی التقى حاجی الحرمین الشریفین حاجی نظر على کتبه اقل عباد‌الله عنایت الله»؛ بر لنگه چپ در آن کنده شده (بالا): «قال النبی -صلى الله علیه وآله- أنا مدینه العلم و على بابها»؛ (پایین): «قال من بنى مسجد اکمفحص قطاة بنى الله له بیتا فی الجنه»؛ بر لنگه راست منقور است (بالا): «قال علی -علیه السلام- من بنى مسجد الله بنی الله بیتا فی‌الجنه»؛ (پایین): «کتبه اقل العبید محمد حسین الشهید المشهدی ۱۲۹۱ قمری» و بر روی زبانه [هم]نوشته‌اند: «یا مفتح‌الابواب عمل محمدعلی». مدرسه چهارده حجره مسکون و سیزده طلبه دارد. در درون مدرسه سنگی بر دیوار نصب گردیده که وقف‌نامه مدرسه در آن نگاشته شده و تاریخ تحریر آن محرم ۱۰۹۰ می‌باشد، به خط محمدخان و عمل محمد شفیع.»
ملاهاشم‌خراسانی در منتخب‌التواریخ هم چنین شرح می‌دهد: «گویند مدرسه بهزادیه، مشهور به مدرسه حاج‌حسن، در بالا‌خیابان و از مدرسه نواب نزدیک است به آستانه مقدسه و در سر‌درب مدرسه به‌خط رقاع کتیبه خوش‌خطی دارد و از او معلوم می‌شود که در زمان شاه‌سلیمان از مال ملک‌بهزاد ساخته شده و تاریخش ۱۰۹۰ است.» مدرسه بهزادیه یا حاج‌حسن‌خان در سال۱۳۵۴ و هنگام توسعه اطراف فلکه حضرت تخریب و زمین آن به فضای سبز تبدیل شد.
مدرسه ملاباقر، باقریه یا سمیعیه در حاشیه بالا‌خیابان نزدیک روضه مبارکه رضویه قرار داشت
مدرسه «ملاباقر» (سمیعیه)
مدرسه ملاباقر، باقریه یا سمیعیه در حاشیه بالا‌خیابان نزدیک روضه مبارکه رضویه قرار داشته و از بنا‌های عصر صفوی بوده است. این مدرسه هم مثل مدرسه بهزادیه تا سال۱۳۵۴خورشیدی دایر بوده است و طلاب علوم در آن تحصیل می‌کرده‌اند و به‌عنوان یکی از مدارس آباد و پرجنب‌و‌جوش مشهد شمرده می‌شده است.
برابر سنگ‌نوشته سر‌در مدرسه، نام آن در آغاز سمیعیه، منسوب به ملا‌محمد‌سمیع، بانی مدرسه، بوده است که به اجازه مرحوم ملا محمد‌باقر‌سبزواری (متوفای۱۰۹۰قمری) به دست میرعبدالحسین‌اصفهانی و حاج‌محمد‌شفیع‌اصفهانی ساخته شده است. براساس متن کتیبه، این مدرسه در سال۱۰۸۳قمری، یعنی در زمان شاه‌سلیمان صفوی، سقف و ستون خورده است.
البته برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که مدرسه پیش‌از‌این تاریخ پایه‌ریزی شده و سپس در سال ۱۰۸۳ قمری به همت مرحوم سبزواری و با اختصاص مقداری املاک و کتب و دکاکین به‌عنوان وقف بر مدرسه بنای آن مرمت شده است و به‌همین‌دلیل نیز به‌علت حضور شخص وی برای تدریس در مدرسه به «ملا‌محمد‌باقره و پس از آن به باقریه» شهرت یافته است.
نوروز علی بسطامی در کتاب «فردوس‌التواریخ» می‌نویسد: «آقا‌جمال‌خونساری در اواخر زمان حیات، ترک اصفهان نموده و مجاورت امام انس و جان، علیه صلوات‌الله الملک‌المنان را اختیار نمود و یکی از مدارس قدیمه مشهد مقدس را که در آن دوران معروف به سمیعیه بوده، تعمیر و تجدید فرمود.
مبالغی کتب و املاک و دکاکین و مایحتاج بر سکنه آن هم وقف ساخت و خود به نفس نفیس در آنجا به مباحثه و تدریس پرداخت و تا حال تحریر آن مدرسه معمور و به مدرسه ملا‌محمد‌باقر موسوم و مشهور است و حال تحریر که سال۱۳۰۱ است، اکثر طلاب ساعی و پرهیزکار و در آن مدرسه مبارکه اشتغال به‌درس و مباحثه دارند.»
این مدرسه همچنین دارای دو وقف‌نامه بوده که یکی از آنها، وقف‌نامه کتابخانه مدرسه است که طبق آن نصف یک دربند از تیمچه‌ای که در مجاورت مدرسه بوده، توسط شیخ‌محمد‌رحیم (از علمای شهر مشهد) وقف کتابخانه مدرسه شده است.
همچنین مرحوم ملامحمد‌باقر‌سبزواری هم طی وقف‌نامه مفصلی، املاک و مستغلات زیادی وقف این مدرسه کرده که براساس آن، عواید موقوفات پس از تعمیرات به این صورت مصرف می‌شده است: «یک‌دهم به‌عنوان حق‌التولیه، سه‌دهم برای خیرات مرثیه‌خوانی اطعام فقرای اثنی‌عشریه به اختیار متولی، شش‌دهم باقی‌مانده برای روشنایی نظافت و حقوق خادم و شهریه طلاب...» در تحقیقاتی که در سال۱۳۴۶ درباره درآمد موقوفات مدرسه انجام شده است، موقوفات این مدرسه سالانه ۶۲هزار ریال درآمد داشته است.
در آمار مربوط به سال۱۳۵۲خورشیدی هم مبلغ کل عواید حاصل از موقوفات بیش از ۳۶۹ هزار ریال گزارش شده است. مدرسه باقریه نیز در سال۱۳۵۴ هم‌زمان با مدرسه بهزادیه، در طرح فلکه بزرگ قرار گرفت و مدرسه، دکاکین و مستغلاتش ویران شدند.
* این گزارش چهارشنبه ۸ مرداد ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۴۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
