درباره مفهوم «شیلان» در تاریخ مهمان‌سرای حضرتی

پیشینه اطعام زائران حرم‌مطهر رضوی دقیقا معلوم نیست؛ با‌این‌حال در این موضوع نمی‌توان تردید کرد که از دیرباز اطعام در جوار حرم‌مطهر، مطابق با سنت‌های اسلامی و ایرانی کاملا متداول و برقرار بوده و عموما در قالب نذر عرضه می‌شده است.

نخستین مهمان‌سرای رسمی در جوار حرم امام‌رضا (ع) در عهد سلطان‌حسین بایقرای تیموری و به اهتمام امیرعلیشیر نوایی، وزیر خردمند او، شکل گرفت و برای آن موقوفاتی تعیین شد.

این مهمان‌سرای رسمی در دوره صفویه توسعه یافت و امروزه سند‌های مربوط به این دوره، در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود؛ باوجود‌این، مطالعه اسناد مربوط به تاریخ مهمان‌سرای حضرتی چندان ساده و بی‌دردسر نیست. رواج اصطلاحات گوناگون در ادوار مختلف، باعث می‌شود که پژوهشگر نتواند درباره برخی اسناد، تحلیل درستی ارائه کند. یکی از این اصطلاحات «شیلان» است که از آن در سند‌های دوره صفویه به بعد، رد‌و‌نشان متعددی وجود دارد.

در پژوهش‌های معاصر گاه مفهوم «شیلان» را به کل مجموعه مهمان‌سرای حضرتی تعمیم داده و مهمان‌سرا را «شیلان» نامیده‌اند، در‌حالی‌که چنین اطلاقی کامل و دقیق نیست. علامه دهخدا در اثر سترگ «لغت‌نامه» ذیل کلمه «شیلان»، آن را واژه‌ای تُرکی و به معنای «مهمانی عام»، «سفره اُمرا و بزرگان» و «طعامی که توسط بزرگان یا برای بزرگان پخته‌اند» آورده است.

علامه دهخدا ذیل کلمه «شیلان»، آن را واژه‌ای تُرکی و به معنای «مهمانی عام»، «سفره اُمرا و بزرگان» و ... آورده است

در این معنا، شیلان یک غذای معمولی برای عموم مردم نیست یا دست‌کم عرضه آن در کل اوقات سال رواج ندارد. شیلان اصولا ولیمه‌ای بوده است که آن را در اعیاد ملی یا مذهبی و شاید فتوحات نظامی و مناسبت‌های خاص طبخ و توزیع می‌کرده‌اند. این غذا بسیار کامل و با جزئیات و چاشنی‌های رنگارنگ طبخ و عرضه می‌شد.

چنین به نظر می‌رسد که دست‌کم در دوره‌های متقدم، شیلان چنین جایگاهی داشته و بخشی از برنامه مهمان‌سرای حضرتی بوده است و ظاهرا در دوره‌های بعد هم به اصل غذای حضرتی عنوان شیلان داده‌اند.

به عبارت دقیق‌تر، از دوره قاجار و شاید زمان تفکیک آشپزخانه زائری و خادمی (با عنوان کارخانه زواری و کارخانه خادمی) به سفره و غذای حضرتی شیلان می‌گفتند، نه به کل مجموعه مهمان‌سرا و اجزای آن. ناظر شیلان در‌واقع سمت سفره‌داری داشت و بر توزیع غذا و نحوه پذیرایی از مهمانان نظارت می‌کرد. 

او زیر نظر «ناظر مطبخ» فعال بود و وظیفه داشت کمبود‌ها و نیاز‌های سفره و پذیرایی را شناسایی و با منابعی که در اختیار دارد، رفع کند.

خوب است بدانید که در برخی دوره‌های تاریخی فعالیت مهمان‌سرای حضرتی، این مسند جایگاه ثابتی نداشته است، یعنی فرد مشخصی آن را برعهده نمی‌گرفته و ناظر شیلان، به‌صورت افتخاری و موردی تعیین و به خدمت مشغول می‌شده است.

احتمالا میرزاغلامحسین‌خان افضل‌الملک در «سفرنامه عضدی» به چنین مسئولیتی که چند‌صباحی به خود او محول شده بود، اشاره کرده؛ مسئولیتی که ارتباط مستقیمی با مقوله تشریفات در حرم‌مطهررضوی داشته است.

قدیمی‌ترین ناظر شیلان شناخته‌شده در اسناد آستان‌قدس‌رضوی، «آقا‌حاجی‌محمد» است که به مدت ۳۸ سال (از ۱۰۸۰ تا ۱۱۱۸ قمری) در اواخر دوره صفویه، این مسئولیت را عهده‌دار بود. در دوره‌های بعدی هر‌چند این سمت در مهمان‌سرا باقی ماند، در اسناد و منابع با عنوان‌های دیگری از آن یاد کرده‌اند.

* این گزارش چهارشنبه ۲۴ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۹۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.