مدرسه علمیه سیادت، موقوفه یک چاپخانه 
مهدي و غلامرضا تیم رباتیک ذوالفقار را تشکیل دادند 
یادگار «گدار» فرانسوی در حرم امام‌رضا(ع)
حشمت کفیلی| در تعریف شورای بینالمللی موزهها (ایکوم) از نگاه جامعه جهانی، همه آثار به‌جامانده از سدههای گذشته (اعم از بنا، تزیینات معماری، اشیای کاربردی یا تشریفاتی و سایر اسناد و مدارک تاریخیِ مرتبط با این بارگاه باعظمت) به‌عنوان مجموعهای از آثار تاریخی و هنری شناخته می‌شوند و محل ارائه آنها موزه نامیده می‌شود.
براساس این تعریف، آستان‌قدس‌رضوی، نمونه شاخصی است که می‌تواند عنوان «موزه» را به خود اختصاص دهد؛ اما آنچه در همین مجموعه به‌طور مشخص به‌عنوان موزه شناخته می‌شود، فضا‌هایی است که اشیای فرهنگی، تاریخی و هنری را تحت‌عنوان گنجینه‌های مختلف در خود جای داده است.
موزه فعلی آستان‌قدس‌رضوی سوای اشیائی که در دل خود جا داده، بنایی است که در سال ۱۳۱۵ خورشیدی توسط آندره گدار، معمار و باستان‌شناس شهیر فرانسوی، طراحی شده است. گدار که در ۹ اردیبهشت ۱۳۰۷ خورشیدی به استخدام دولت وقت ایران در آمده است، در طول ۳۲ سال اقامت در ایران، علاوه بر طراحی و ساخت آرامگاه حافظ و موزه مردم‌شناسی در محوطه کاخ گلستان، نقشه عمومی دانشگاه تهران و برخی دانشکده‌ها و تالار‌های آن و موزه ایران باستان، موزه آستان‌قدس‌رضوی را نیز طراحی می‌کند.
سالروز حضور او بهانه‌ای شد تا نگاهی داشته باشیم به شکل‌گیری موزه حرم امام‌رضا (ع).
اقدام کنسول روسیه برای برپایی موزه آستان
چنانکه میدانیم موزههای آستان‌قدس ابتدا براساس اشیائی شکل‌گرفته‌اند که برای استفاده یا نگهداری در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) وقف و نذر شده بوده‌اند، اما اسناد موجود نشان می‌دهند کارشناسانی که متصدی راه‌اندازی این تشکیلات بوده‌اند، اقداماتی را برای تکمیل مجموعه از طریق خریداری نیز انجام دادهاند.
منابع تاریخی آستان‌قدس بیان می‌کنند که خزانه حرم برای نگهداری میراث تاریخی آن، بیش از یکصد سال در محلی بین رواقهای دارالسیاده و دارالحفاظ قرار داشته و ورودیِ آن از صفه غربی دارالحفاظ بوده است که در سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خراسان نیز در سال ۱۲۸۳ قمری به آن اشاره شده است.
همین منابع می‌گویند که در دوره نیابت تولیت محمدولی‌خان اسدی (۱۳۰۴ ـ ۱۳۱۴ خورشیدی) با ایجاد نظم در همه امور آستان‌قدس، از جمله اموال فرهنگی و تاریخی، دفتری جدید نیز برای ثبت و ضبط اشیا تهیه شده است.
اسدی در گزارشی که در مورد فعالیتها و عملکرد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مؤسسات و دوایر آستان‌قدس‌رضوی به وزارت دربار نوشته، به اصلاح امور خزانه و محلی برای ضبط اشیا به نام موزه نیز اشاره کرده است.
او ایده تأسیس موزه‌ای برای حفظ، نگهداری و نمایش آثار به‌جامانده از دورههای تاریخی گذشته در آستان‌قدس‌رضوی را مطرح می‌کند. اقدام عملی، اما از سال ۱۳۰۹ شروع شده که مکاتباتی از طرف رومانوسکی، کنسول دولت روسیه در بیرجند و خبره اشیای عتیق، در‌خصوص اعلام آمادگی برای برپایی موزه آستان‌قدس در مشهد صورت گرفته است.
کنسول دولت روسیه در بیرجند در نامه دیگری نیز به تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۱۱ به نیابت تولیت وقت آستان‌قدس دوباره همین پیشنهاد را مطرح کرده، اما این درخواست‌ها از سوی نایب‌التولیه وقت به‌علت فقدان بودجه کافی و ساختمان مناسب مورد موافقت قرار نگرفته است.
ویترین‌هایی در نقش موزه
اگرچه نایب‌التولیه وقت با درخواست رومانوسکی موافقت نکرده، اما ضرورت تشکیل موزه موجب شده است که شخص محمد‌ولی‌خان‌اسدی برای راه‌اندازی آن اقدام کند و برای آن گروهی متشکل از افراد ذیصلاح را تشکیل دهد. حاج‌ناظم‌شهابی، علی‌اکبر فیاض‌شهیدی، مؤتمن، ضیاءالحق، واثق فرامرز خزانهدار و اوکتایی رئیس کتابخانه اعضای این گروه هستند و پس از مدتی نیز محمود فرخ، رئیس دارالانشای آستان‌قدس و سرکشیک سوم نیز به آنها اضافه شده‌اند.
وظیفه اعضای گروه این بوده که همه‌روزه با تشکیل جلساتی منظم، مکانی مناسب را برای تأسیس موزه در محدوده حرم امام‌رضا (ع) در نظر بگیرند، دفتر ثبت اشیای خزانه را بررسی و اشیای مناسب را برای نمایش در موزه جداگانه ثبت کنند؛ همچنین فرشهای کوچک پارچه را از میان فرشهای قدیمی و قرآنها و کتابهای مناسب را از بین منابع کتابخانه آستان‌قدس، برای نمایش در موزه انتخاب کنند.
اهمیت این کار موجب می‌شود پروفسور آرتور آپهم‌پوپ (۱۸۸۱ –۱۹۶۹ میلادری در شیراز)، مورخ شهیر آمریکایی آثار هنری ایران، برای بازدید از موزه آستان‌قدس به مشهد سفر کند و اشیا را موردبررسی قرار دهد. جدیت اسدی را در شکل‌گیری موزه از آنجا می‌توان فهمید که دستور داد با پوپ نهایت همکاری صورت بگیرد.
در دوره نیابت تولیت محمدولی‌خان اسدی با ایجاد نظم در همه امور آستان‌قدس، دفتری جدید نیز برای ثبت و ضبط اشیا تهیه شده است
اسناد و مدارک موجود نشان می‌دهد که باوجوداینکه اشیای انتخاب‌شده در تعدادی ویترین به نمایش در‌آمده و مورد بازدید افراد مختلف -چه مردم عادی، چه افراد فرهیخته و شخصیتهای فرهنگی و سیاسی- نیز قرار گرفته، اما موزه نبوده است و موضوع ساخت بنایی خاص موزه همچنان در دستور‌کار مسئولان وقت آستان‌قدس بوده است.
افتتاح در آذر ۱۳۲۴
فتح‌الله پاکروان، نایب‌التولیه بعدی آستان‌قدس (۱۳۱۴ ـ ۱۳۲۰ خورشیدی)، بالاخره این تصمیم را عملی می‌کند و ترسیم طرح و نقشه یک موزه باشکوه را از آندره گدار، مدیرکل فنی دپارتمان باستان‌شناسی فرانسه، می‌خواهد و همچنین ذکر می‌کند آییننامهای جامع نیز برای آن تدوین شود.
براساس اسناد موجود در سال ۱۳۱۵ خورشیدی حجرههای فوقانی شمال‌غربی صحن نو (آزادی) و جنوب‌شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده‌اند، نقش خزانه آستانه و محل نگهداری اشیای مازاد بر‌احتیاج را داشته‌اند تا اینکه در تاریخ دهم آذرماه ۱۳۱۶ خورشیدی برای پایهگذاری موزه و کتابخانه دعوت‌نامه‌ای از طریق روزنامه آزادی منتشر شده و در سیزدهم آذرماه همین سال سنگ بنای موزه آستان‌قدس طی تشریفات و مراسم خاصی رسما گذاشته شده است.
خبر این اتفاق در شماره۳۴ روزنامه آفتاب شرق، به تاریخ ۱۴ آذر ۱۳۱۶ منتشر شده است. ساختمان موزه که نقشه آن را گدار کشیده، زیر نظر مهندس کنتراتیف و بیوک قهرمانی در قطعه زمینی به مساحت ۵ هزارو۷۰۰ مترمربع در محل پشت دیوار جنوبی مدرسه علینقی‌میرزا و صحن نو در مشرق مسجد گوهرشاد، کنار مقبره شیخ‌بهایی، در سه‌طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به زیربنای ۱۰۳۴ مترمربع از آجر و بتون مسلح آغاز شده و در سال ۱۳۲۱ خورشیدی نیز پایان یافته است.
در صفحه۲۱ دفتر یادبود بازدید از موزه آستان‌قدس که از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۹ خورشیدی موجود است، یک یادداشت با امضای فروزان‌فر به تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۲۱ خورشیدی ثبت شده است که در آن اظهار امیدواری کرده است که «موزه جدید به اتمام رسد و اشیای موزه در جای مناسب‌تر قرار گیرد».
همچنین در یادداشت بعدی که به تاریخ فروردین‌ماه ۱۳۲۴ خورشیدی است، ضمن ابراز رضایت از بازدید خود نوشته است: «.. که در طول این مدت اولیای امور میبایستی برای حفظ این آثار متبرکه تأسیسات بهتری تهیه‌کرده باشند.»
نهایتا بعد از پایان عملیات ساختمانی، قسمتهای زیرزمین را به انبار و مخزن و طبقات همکف و اول آن را به موزه اختصاص می‌دهند. بعد‌ها هم در قسمتی از ساختمان طبقه بالا کتابخانه آستان‌قدس دایر می‌شود و سرانجام پس از تجهیز ساختمان و ایجاد شرایط مطلوب برای گشایش، «موزه آستان رضوی» در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۲۴ افتتاح می‌شود؛ با‌وجوداین یادداشتهای دیگر دفتر یادبود بازدید از موزه آستان‌قدس از تاریخ تیرماه ۱۳۲۶ خورشیدی شروع شده است.
مرمت اشیای موزه
هم‌زمان با ساخت بنای موزه، اقدامات گسترده‌ای برای انتخاب و مستندسازی و مرمتِ اشیایی شروع شده که قرار بوده است به معرض نمایش درآیند. این حرکت البته از سال‌ها پیش شروع شده بوده، کمااینکه در سال ۱۳۱۶ خورشیدی حسن پیما که از نخستین عکاسان مشهد است، درخواست عکسبرداری از اشیای موزه را داده و مقدمات و تهیه فیلم عکاسی آن نیز در سال ۱۳۱۷ خورشیدی انجام شده است.
در همین دوره از کاپوچیان، کارشناس شهیر مرمت قالیهای قدیمی در پاریس، برای مرمت قالیهای نفیس دوره صفوی طی سال‌های ۱۳۱۶-۱۳۱۷ خورشیدی دعوت به‌عمل آمده و قراردادی هم با نجاری به نام جعفر قمی‌رضوی برای ساخت ویترین بسته شده است.
علاوه‌بر‌این اسناد مکاتبات سال‌های ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ خورشیدی نشان می‌دهد که دکتر مهدی بهرامی، کارشناس موزه ایران باستان و استاد دانشگاه در حوزه تاریخ هنر و موزهداری، هم به‌عنوان مسئول تنظیم و تشکیل موزه تعیین شده بوده و از او به‌منظور بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار موجود در خزانه آستان‌قدس و تهیه کتاب راهنمای موزه دعوت به همکاری شده است.
او پس از سفر‌های متعدد بالاخره در مشهد مستقر شده و ضمن بررسی اشیا در انجام عملیات پاک‌سازی و آماده‌سازی آنها برای نمایش فعالیت کرده است. از اقدامات مهم او می‌توان به تهیه آلبومی از تصاویر اشیای موزه‌ای اشاره کرد که در آن عکسها برحسب تقدم و تأخر تاریخی آنها مرتب شده و در زیرشان نیز مشخصات اشیا، جنس، رنگ زمینه، تاریخ و قدمت شیئ و تاریخ وقف و دیگر اطلاعات درج شده است.
در مدت‌زمان انجام عملیات مستندسازی آثار، تهیه کارت‌پستال از آنها و کتاب راهنمای موزه به سه زبان هم پیشنهاد شده و در دستور‌کار قرار گرفته است. در ارزش این کار همین بس که مدارک تهیه‌شده توسط دکتر بهرامی و دیگر متصدیان، اکنون تنها کتاب راهنمای موزه است که پس از فوتش جمع‌بندی نهایی آن را روح‌الله صمدی، موزه‌دار وقت موزه ایران‌باستان، انجام داده که در سال ۱۳۳۴ خورشیدی به چاپ رسیده است.
اسناد مکاتبات سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۲ خورشیدی نشان می‌دهد که بهرامی طی این سال‌ها پس از انتخاب اشیا برای نمایش از بین آثار موجود در خزانه (مانند ظروف و منسوجات) و اشیای موجود در حرم‌مطهر (مانند کتیبه‌های طلا، در‌های چوبی، سنگاب خوارزم‌شاهی و...)، تلاش بسیاری برای آماده‌سازی آنها انجام داده و فهرست اموالی آنها را تهیه کرده است.
او همچنین خرید برخی آثار و اشیای قدیمی، شامل پارچه‌های مخمل و زربفت، قرآن و کتب خطی نفیس و تبادل برخی ظروف سفالین زرین‌فام بسیار نفیس را که در بین اشیای موزه ایران‌باستان مکرر وجود داشت، با آثار مکرر در آستان‌قدس‌رضوی به متولیان امر پیشنهاد داده و تحقق آن را پیگیری کرده است تا موزه‌ای بزرگ درخور خراسان بزرگ و در شأن دستگاه حضرت‌رضا (ع) وجود داشته باشد.
بهرامی در نهایت پس از انجام عملیات کارشناسی آثار تاریخی موجود، ۱۸۹ قلم از خزانه و آثار حرم‌مطهر را انتخاب کرده است تا برای نمایش به موزه انتقال یابند. اشیای انتخاب‌شده در یازده تالار و اتاق به‌ترتیب دوره تاریخی به نمایش درمی‌آیند که عبارت‌اند از:
تالار ۱: ۳۹ شیئ قبل از دوره تیموری و آغاز دوره تیموری.
اتاق ۲: ۷ شیئ مربوط به زمان تیموری.
تالار ۳: ۲۰ شیئ مربوط به اواخر دوره تیموری و دوره صفوی.
تالار ۴: ۳۸ شیئ مربوط به دوره صفوی.
اتاق ۵: ۱۴ شیئ دوره صفوی.
اتاق ۶: ۲۴ اثر دوره صفوی و قاجار.
اتاقهای شماره ۷، ۸، ۹ و ۱۰: ۴۲ اثر مربوط به دوره قاجار.
اتاق شماره۱۱ (راهرو): ۴ اثر مربوط به دوره صفوی و قاجار.
در سال‌های بعد تعدادی سکه نیز در یک تالار به نمایش درمی‌آیند.
در سال ۱۳۳۸ خورشیدی بنا به دستور تولیت وقت، برای ارزیابی اشیای موزه و خزانه از موسی پیرامون، ارزیاب موزه ایران باستان، دعوت شده و در آبان‌ماه همین سال کفایی، رئیس وقت موزه و خزانه آستان‌قدس، طی نامهای به تولیت اعلام کرده است که اشیا ارزیابی و به سه قسمت تقسیم شده‌اند:
الف: ۲۴۰ شیئ ارزشمند دوره تاریخی که در موزه به نمایش درآمده‌اند.
ب: ۸۹۲ شیئ ارزشمند دوره تاریخی که در خزانه نگهداری می‌شوند.
ج: ۲۴۲ شیئ موجود در خزانه که از نظر هنری و تاریخی کم‌ارزش محسوب میشدند، برای فروش تفکیک شدند. بررسی مکاتبات داخلی آستان‌قدس‌رضوی در دهه ۴۰ تا ۵۰ خورشیدی نشان می‌دهد سایر آثار تاریخی حرم‌مطهر، مانند ضریح فولادی، یک جفت درب شمشاد منبت‌کاری‌شده، درب طلا و نقره پایین‌پای مبارک و درب نقره پیش‌روی مبارک نیز به‌مرور برای نمایش به موزه منتقل شده‌اند.
ساختمان جدید
در سال۱۳۴۶ خورشیدی اولین گنجینه قرآن در محل کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی با نمایش ۲۱۴ جلد قرآن و جزوه قرآنی که از بین ۴ هزارو ۵۰۰ نسخه موجود، با‌توجه‌به قدمت و نفاست آثار توسط استاد گلچین معانی با همکاری رئیس وقت کتابخانه انتخاب می‌شوند، گشوده می‌شود.
در سال ۱۳۵۰ خورشیدی به‌علت تغییر فضا‌های وابسته به حرم‌مطهر و تخریب ساختمان موزه به‌منظور برنامهریزی برای ساختمان جدید موزه و توسعه فضای صحن، اشیا به محل جدید در تالار تشریفات، واقع در ضلع جنوب شرقی صحن موزه، منتقل می‌شوند تا ساختمان موزه مرکزی ساخته و آماده بهره‌برداری شود. در خردادماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی خبر بازگشایی موزه در مکان جدید و ساعت بازدید آن در روزنامه‌های آفتاب شرق شماره۹۹۵۲، مورخ ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ اعلام می‌شود.
در سال ۱۳۵۳ خورشیدی قرارداد ساخت بنای جدیدی برای موزه و کتابخانه آستان‌قدس با شرکت ساختمانی ماهساز و با نظارت مهندسان مشاور بوربور بسته می‌شود که اجرای قرارداد تا سال ۱۳۵۷ ادامه می‌یابد. این شرکت متعهد شده بود که در مورد مشخصات اختصاصی کتابخانه، موزه و خزانه از وجود کارشناسان معرفی‌شده از موزه بریتانیا استفاده کند.
برای همین در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۵۳ (۳ مارس ۱۹۷۵ میلادی) کارشناسان انگلیسی «بازیل‌گری» و «گاری‌تامپسون» برای بررسی و اظهارنظر در مورد ویژگیهای اختصاصی ساختمان کتابخانه و موزه و خزانه، به مشهد سفر می‌کنند.
در ۲۳ تیر ۱۳۵۵ خورشیدی همچنین قرارداد انجام کار آرایه‌گری ساختمان با شرکت فرانسوی ژانسن به مبلغ ۵ میلیون‌و ۱۵۰ هزارو ۵۶۰ دلار منعقد می‌شود و در اسفند همین سال سفارش ساخت درِ ساختمان کتابخانه و خزانه و موزه به سازمان صنایع نظامی داده می‌شود که تا قبل از اردیبهشت ۱۳۵۶ خورشیدی و زمان افتتاح به نظر مسئولان برسد.
در این ساختمان جدید طبقه منهای ۲ را برای اشیای خزانه، طبقه منهای‌یک را برای مخزن کتب خطی و نفایس و طبقه همکف را برای نمایش اشیای منتخب موزه و طبقات فوقانی موزه را برای کتابخانه مرکزی آستان‌قدس قفسه‌بندی و تجهیز می‌کنند.
* این گزارش چهارشنبه ۱۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۷۸ در روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
