عشق به طبیعت کارآفرینم کرد 
همسایه‌ها پرستار سیدیحیی شدند 
آشنایی با بخش‌های روشنایی حرم‌رضوی در دوره صفویه
در آن زمان جایی بوده است که مشعل‌های حرم را در آن جمع و نگهداری می‌کرده‌اند. به این فضا مشعل‌خانه می‌گفتند و افرادی باعنوان مشعل‌دار و مشعلچی زیر‌نظر مشعل‌دار باشی و مهتر‌مشعل‌دار کار می‌کردند.
تأمین نور و روشنایی حرم‌مطهر یکی از مظاهر ارادت زائران و عاشقان حضرت‌رضا (ع) بوده است که همیشه متولیان امور آستان‌قدس و همچنین واقفان حرم‌رضوی به آن توجه می‌کرده‌اند؛ بنابراین تعداد زیادی وقف‌نامه و سند از قدیم‌الایام برای ما باقی مانده است که ما را با این گوشه از تاریخ حرم‌مطهر آشنا می‌کند.
با مرور اسناد روشنایی که از سال۱۰۱۰ تا ۱۱۳۳ قمری در دوره صفویه باقی مانده است، می‌توان با ساختار روشنایی حرم آشنا شد.
مشاغل و بخش‌های روشنایی
در میان این اسناد، نام بخش‌ها، مناصب و اشخاصی که وظیفه تأمین روشنایی حرم و بیوتات آن را بر عهده داشته‌اند و حتی میزان مواجب آنها را می‌توان دید. در نگاه اول شاید به نظر برسد که این مکتوبات نمی‌تواند گرهی از مسئله روشنایی حرم در دوران گذشته بگشاید، اما بررسی آنها نشان می‌دهد که چنین نیست.
طبق این اسناد در زمان صفویه بخش‌هایی مانند مشعل‌خانه، شماعی‌خانه، چراغ‌خانه و عصارخانه وجود داشته که هرکدام گوشه‌ای از کار روشنایی حرم را بر عهده داشته‌اند و افرادی با عناوین مشعل‌دار، مشعلچی، مهتر‌مشعل‌دار، مشعل‌دارباشی، صاحب‌جمع‌شماعی‌خانه، مشرف شماعی‌خانه، مشرف‌روشنایی، چراغچی، چراغچی صحن، عصار و عزب‌محافظ قنادیل در این بخش‌ها مشغول‌به‌کار بوده‌اند.
کارکنان این بخش‌ها و مشاغل هرکدام وظیفه‌ای بر عهده داشتند و جورچین روشنایی حرم را حل می‌کردند. این افراد زیر‌نظر مشرف روشنایی و نایب‌التولیه آستان‌قدس با هم همکاری می‌کردند تا زائران و مجاوران حضرت‌رضا (ع) از نعمت نور در مضجع شریف رضوی برخوردار باشند.
در ادامه این نوشته به بعضی از این اصطلاحات نگاهی می‌اندازیم تا با ساختار روشنایی حرم در این دوره آشنا شویم.
مشعل‌خانه
در آن زمان جایی بوده است که مشعل‌های حرم را در آن جمع و نگهداری می‌کرده‌اند. به این فضا مشعل‌خانه می‌گفتند و افرادی باعنوان مشعل‌دار و مشعلچی زیر‌نظر مشعل‌دار باشی و مهتر‌مشعل‌دار کار می‌کردند.
آن‌طور‌که از ظواهر امر برمی‌آید وظیفه مشعل‌دار نگهداری مشعل‌ها بوده است و مشعلچی نیز شخصی بوده که مسئولیت روشنایی این مشعل‌ها و نظارت بر آنها را در فضای باز مانند صحن‌ها و بست‌ها بر عهده داشته است. به‌عنوان نمونه در میان اسناد، سندی مربوط به سال ۱۰۸۵قمری به موضوع پرداخت مواجب کارکنان مشعل‌خانه اشاره کرده است.
طبق این سند فردی با عنوان میرغیاث در سمت مهتر‌مشعل‌دار مشغول‌به‌کار بوده است و تعدادی مشعل‌دار زیر‌نظر او بوده‌اند. محمد اشرف، حاجی‌اقبال، میر‌سیدمحمد و مشهد ملامحمد، صالح‌بن‌مولانا و تاج‌الدین از جمله مشعل‌دارانی بوده‌اند که همگی زیر نظر مهتر مشعل‌دار فعالیت می‌کرده‌اند.
شماعی‌خانه
شماعی‌خانه مکان دیگری بوده است که در آن، با فراهم‌آوری پیه و موم، انواع شمع (نظیر شمع گچی، شمع موم، شمع پیه) را تهیه می‌کردند تا در راه روشنایی حرم صرف شود. وظیفه شمع‌ریزی یا همان ساخت شمع برعهده شماع بوده است و عمل این فرد را شماعی می‌گفته‌اند و یک‌نفر با عنوان مشرف شماع‌خانه بر کار کارکنان آنجا نظارت می‌کرده است.
لقب شماع در اسناد بسیار دیده می‌شود و این‌چنین به نظر می‌آید که باتوجه‌به مصرف بالای انواع شمع تعداد بسیاری در این حرفه مشغول کار بوده‌اند. از سوی دیگر افراد دیگری با عنوان صاحب‌جمع شماع‌خانه در این بخش مشغول‌به‌کار بودند.
در دوران صفویه صاحب‌جمع به کسی می‌گفتند که مسئول ضبط و تحویل نوعی از اموال دیوانی بود و صاحب‌جمع شماع‌خانه نیز در‌واقع فردی بود که فهرست اموال موردنیاز را که از سوی مشرف شماعی، خانه اعلام می‌شد، تنظیم و به ناظر بیوتات می‌داد و بعد از تأیید قبض آنها را می‌نوشت و وسایل موردنیاز را تأمین می‌کرد.
چراغ‌خانه
چراغ‌خانه فضای دیگری بود که با روشنایی حرم مربوط و محلی بود که آنجا انواع چراغ‌ها نگهداری می‌شد. در کتاب خلاصة‌التواریخ در شرح حمله ازبکان به داخل حرم‌مطهر در سال۹۹۸قمری به چراغ‌خانه اشاره شده است. طبق مکتوبات این کتاب این محل در دارالسیاده قرار داشته و روزنه‌ای به بیرون نداشته است.
چراغچی و چراغچی‌باشی افرادی بودند که در این بخش از حرم مشغول به کار بودند. وظیفه چراغچی رسیدگی به چراغ‌ها و روشن‌کردن آنها بوده و چراغچی‌باشی نیز به‌نوعی رئیس چراغچی‌ها محسوب می‌شده و به انجام وظایف آنها رسیدگی می‌کرده است.
عصارخانه
عصارخانه از دیگر اماکنی بوده که گوشه‌ای از کار عظیم روشنایی حرم را در آن انجام می‌دادند و نام مکانی بوده که در آنجا روغن موردنیاز برای وسایل روشنایی از جمله مشعل قندیل و پیه‌سوز را فراهم می‌کردند. آنها روغن را از دانه‌های روغنی مانند کنجد و کرچک می‌گرفتند تا در چراغ‌های حرم به‌کار رود.
عصار عمل روغن‌گیری را برعهده داشت. صاحب عصارخانه نیز مسئولیت ثبت و تحویل اموال و محاسبه هزینه‌های مربوط به این بخش را انجام می‌داد. در سندی به تاریخ۱۰۳۷قمری با موضوع «تحویل وجوهات به صاحب‌جمعی عصارخانه» در میان اسناد آستان‌قدس باقی‌مانده از استاد محمدعلی با نام صاحب‌جمع عصارخانه یاد کرده است.
سایر مشاغل
در کنار این مناصب و بخش‌ها می‌توان به مناصبی مانند «غرب محافظ قنادیل» و «مشرف روشنایی» نیز در میان اسناد اشاره کرد. عزب‌محافظ‌قنادیل وظیفه نظافت و رسیدگی به قنادیل را عهده‌دار بوده است. مشرف‌روشنایی نیز به‌نحوی ناظر بخش روشنایی بوده و آنچه از کتاب تذکر‌الملوک برمی‌آید، وظیفه او تعیین و برآورد بودجه و اعتبار موردنیاز بوده است.
سوزنچی در مقاله‌ای در‌این‌باره می‌نویسد: «به‌احتمال فراوان مشرف روشنایی را ناظر کل آستان‌قدس انتخاب و نام‌برده مسئول حسن اجرای وظایف کارکنان روشنایی و نظارت بر میزان مصارف و هزینه‌های موردنظر و جلوگیری از حیف‌ومیل اسباب و وسایل روشنایی حرم‌مطهر بوده است.»
* این گزارش چهارشنبه ۶ تیرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۴۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
