ویژگی‌های تاریخی و معماری ایوان غربی صحن انقلاب 
زندگی دیابتی‌ها هم می‌تواند شیرین باشد 
چرخی در دیروز و امروز محله عیدگاه
عیدگاه؛ یکی از محله‌های قدیمی مشهد، اگرچه امروزه با گسترش شهر و ایجاد مناطق مسکونی مدرن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار نیست، زمانی دارای رونق و اهمیت بوده و جزو شش محله بزرگ و اصلی شهر محسوب می‌شده است.
احداث خیابانی موسوم به «خیابان فلکه» در حدفاصل فلکه حرم امام رضا (ع) و خیابان تهران (امام رضا) در سال۱۳۰۹، احداث خیابان شیخ‌طوسی که بعد‌ها در سال۱۳۵۴ به «بازار رضا» تبدیل شد، طرح نوسازی فلکه حضرت و احداث ساختمان‌های جدید در چند سال اخیر را می‌توان از مهم‌ترین عوامل تخریب فیزیکی این محله و بافت قدیمش عنوان کرد، اما باوجوداین باز هم بخشی از عیدگاه به‌دلیل محصور بودن میان اماکن متبرکه رضوی، خیابان امام رضا (ع)، بازار رضا، خیابان ۱۷شهریور و خیابان نواب صفوی (پایین‌خیابان) و نبود خیابان‌های عریض در داخل آن، ترکیب خود را حفظ کرده و ازنظر موقعیت جغرافیایی با حدود تقریبی عیدگاه قدیم برابری می‌کند.
«جدیدها»ی قدیمی
وجود کوچه‌هایی همچون بلوچ‌ها و جدیدها، مبین مهاجرت و وجود اقوام مختلفی در این محله است، اما بازهم جمعیت بومی محله نسبت به مهاجران خیلی بیشتر است. یهودیان از‌جمله اقلیت‌های ساکن در این محله بوده‌اند که از آنان در کتاب‌های تاریخی، سفرنامه‌ها و اسناد باقی‌مانده از تاریخ مشهد، با عناوین «جدید»، «جهود» و «جدیدالاسلام» یاد شده است.
اولین‌بار نادرشاه به‌خاطر علاقه‌ای که به توسعه شهر‌ها و گسترش تجارت داشت، صد خانوار از یهودیان را در سال١٧٣٠میلادی (۱۱۴۲قمری) به‌منظور آبادی شهر، از قزوین به مشهد آورد که در محله‌ای مخصوص، معروف به «محله جدیدها» در عیدگاه مسکن گزیدند.
این گروه که بیشتر به کار خرید و فروش و معامله مشغول بوده‌اند، به‌تدریج در کوچه و بازار با توده مردم درآمیخته‌اند. نمونه این مدعا رونق‌سرای عزیزالله‌اف است؛ سرایی که به گفته اهالی مسن محله، متعلق به تاجری یهودی و روسی‌الاصل به نام عزیزالله‌اف بوده است.
بااین‌حال در سقف راهروی ورودی اصلی این سرا از سمت کوچه عباسقلی‌خان، نام «حاج غلامحسین سالم مشهدی» و «سال١٣۴٧ هجری قمری» مشاهده می‌شود و به احتمال زیاد، این سرا در سال یادشده توسط وی با عنوان محلی برای صادرات انواع محصولات ساخته شده است. مطلعان محلی می‌گویند «حدود نیم‌قرن پیش که بازار تجارت در این ناحیه رونق داشت، در این سرا، پوست قره‌گل، پشم، کرک، پنبه و... توسط افراد مختلف به‌ویژه یهودیان مبادله می‌شد.»
پس‌از جنگ دوم جهانی و اشغال فلسطین، یهودیان مشهد هم به‌تدریج به شهر‌ها و کشور‌های دیگر مهاجرت کردند و سرای عزیزالله‌اف که از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده در سال١٣٨١ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره۴٠٣٠ به ثبت آثار ملی درآمد.
بازار محله
از مشاغل قدیمی مردم محله که تعدادی از آن‌ها اکنون نیز وجود دارند، می‌توان به عصاری، عطاری، علافی، علاقه‌بندی، قالی‌بافی، قصابی، کفاشی، کلاه‌دوزی، کوره‌پزی، گچ‌پزی، گله‌داری، گمرکچی، لوطی، محرری، مسگری، مقنی‌گری، نجاری، نمدمالی، پیشه‌وری، پوستین‌دوزی، حکاکی، تاجری، خرده‌فروشی، خبازی، خیاطی، دباغی، حمامی، روضه‌خوانی، زرگری، زرکشی، سراجی، سقایی، شال‌بافی، شعربافی، صرافی و شمشیرسازی اشاره کرد. احتمالا مساجد و تکیه‌هایی با نام اصناف و مشاغل مانند شمشیرگر‌ها، زرکش‌ها و قفلگر‌ها که امروزه هم فعال هستند، در گذشته به‌وسیله همین صنوف و مشاغل ساخته یا اداره می‌شده‌اند.
وجود چنین مشاغلی سبب شده بازار‌های موجود در محله عیدگاه در گذشته و اکنون پررونق باشند. در حال حاضر کوچه عباسقلی‌خان، حیطه جهود‌ها، بازارچه عیدگاه و سرا‌های مختلف مانند عزیزالله‌اف از مراکز مهم تجاری محله و منطقه محسوب می‌شوند. برای مثال در «کوچه عباسقلی‌خان» بسیاری از مغازه‌ها و بساطی‌ها به فروش وسایل صوتی و تصویری، البسه‌های جدید خارجی و دیگر وسایل لوکس خارجی مانند بلورجات، چینی، کریستال و اسباب‌بازی مشغول هستند و بسیاری از مردم بااعتقاد به کم‌بودن قیمت‌ها در این بازار و کوچه، مایحتاج خود را از این مکان تهیه می‌کنند
عیدگاه کجای مشهد بود؟
محله عیدگاه در جنوب شرقی اماکن متبرکه رضوی و چسبیده به آن قرار دارد. در گذشته محدوده آن از غرب و شمال‌غربی به محله سرشور و حرم مطهر، از جنوب و شرق به حصار شهر و از شمال به بالاخیابان و محله سرحوضان محدود می‌شده است. اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات (چاپ و نشر) ناصرالدین شاه می‌نویسد: «محله عیدگاه در جنوب شهر و از کنار باروی شهر تا بست مقدس امتداد دارد و قطعه‌ای از آن را مسجده‌گاه و قطعه دیگر را گود حسام‌الدین و قطعه‌ای را کوچه کربلا و قطعه‌ای را سر تپه خاک نامند. محله سرحوضان نیز در نزدیک شهر است که این محله و عیدگاه از طرف قبله محاذی خیابان سفلی می‌باشد، الاّ اینکه سرحوضان متصل به خیابان و عیدگاه منفصل است یعنی سرحوضان مابین خیابان و عیدگاه است.»
امروزه به‌دلیل مشخص‌نبودن مکان دقیق سجده‌گاه و گودحسام‌الدین، اظهارنظر درباره آن‌ها مشکل است، اما از «کوچه کربلا»، «کوچه تپه خاک» و «سرحوضان» هنوز آثاری باقی است. اگرچه محله سرحوضان به‌تدریج در دو محله عیدگاه و پایین‌خیابان ادغام شده، اما به‌نظر می‌رسد کوچه سرحوض (عسکریه) که به پایین‌خیابان منتهی می‌شود، تنها یادگار بازمانده این محله همسایه عیدگاه قدیم باشد.
محله عیدگاه به‌وسیله همین کوچه و کوچه‌های عباسقلی‌خان و باغ حسن‌خان به پایین‌خیابان مرتبط است. خود راسته عیدگاه هم که ابتدای آن بازار پررونقی واقع شده، در گذشته از یک طرف به‌وسیله کوچه حوض نو به محله سرشور و بازار بزرگ و از طرف دیگر به دروازه عیدگاه منتهی می‌شده است؛ دروازه‌ای مهم در انتهای بازار رضا، میدان ۱۷شهریور امروزی که جزو شش دروازه اصلی و قدیمی شهر به‌حساب می‌آمده است. معمولا مسافرانی که از سمت هرات و شهر‌های اطراف آن می‌آمده‌اند از این دروازه وارد مشهد می‌شده‌اند تا اینکه پس‌از احداث یا تجدید‌بنای دروازه پایین‌خیابان، دروازه عیدگاه موقعیت خود را از دست می‌دهد؛ موقعیتی که تنها در دوره قاجاریه و زمانی که به‌همراه دروازه بالاخیابان به‌عنوان گمرک شهر انتخاب شد، دوباره برای دروازه عیدگاه و محله هم‌نامش به‌دست آمد.
بنابه اظهار اهالی قدیمی محله عیدگاه، قسمت‌هایی از بارو، خندق، برجک‌ها و دروازه عیدگاه به‌علت گسترش‌نیافتن شهر از سمت شرق، تا اوایل دهه١٣۴٠ قابل مشاهده بوده است.
یک نام و سه داستان
عیدگاه از نظر لغوی اسم مکان و مرکب از دو کلمه «عید» و «گاه» است. «عید» به معنی شادی و جشن و «گاه» کلمه‌ای پهلوی به معنی جا و مکان و محل است.
در‌مورد وجه‌تسمیه محله عیدگاه، نظر‌های متفاوتی وجود دارد؛ معروف‌ترین نظر که در برخی منابع و تحقیقات آمده مربوط‌به حمله عبدالمومن‌خان ازبک در سال۹۹۸قمری و کشتار فجیع مردم مشهد است که در پی دفن کشته‌شدگان در شمال حرم مطهر، این ناحیه معروف به «قتلگاه» شده است. در مقابل، ناحیه‌ای از شرق اماکن متبرکه رضوی که نزدیک‌ترین مکان به واقعه بوده و از قتل‌و‌عام مصون مانده، به «عیدگاه» معروف شده است.
گروهی نیز معتقدند، چون در این مکان نماز‌های عید فطر و قربان برگزار می‌شده، این محله به عیدگاه یا عیدگه مشهور شده است. در لغت‌نامه دهخدا نیز آمده: «عیدگاه» به معنی محلی در بیرون شهر که در آنجا نماز عید فطر گذارند و محلی در بیرون هر شهر اسلامی که در آنجا شتر یا گوسفند در روز عید قربان ذبح کنند.
بنا به قولی هم که عامه ساکنان قدیمی عیدگاه بر آن صحه می‌گذارند، در ایام نوروز و سیزده فروردین، این منطقه به‌علت وجود باغ‌ها و مزارع سر‌سبز، تفرجگاه اهالی مشهد و زوار حضرت رضا (ع) بوده است و بسیاری از مردم برای گذراندن اوقات فراغت و گردش و تفریح، این مکان را انتخاب می‌کرده‌اند و بدان‌خاطر به مرور زمان به «عیدگاه» شهرت یافته است.
آمار محله اینجاست
۱۳۷ سال پیش مصادف با سال ۱۲۹۵ ه. ق و ۱۲۵۷ خورشیدی، به ابتکار یکی از وابستگان رکن‌الدوله، به نام زین‌العابدین میرزا ابن‌محمدولی میرزای‌قاجار کتابچه «نفوس ارض‌اقدس» فراهم می‌شود؛ کتابچه‌ای شامل جمعیت مردم، منازل، جمعیت مشاغل، جمعیت گروه‌های سنی و اجتماعی که با کمی اغماض می‌توان آن را آمار دیروز منطقه خودمان به‌حساب آورد.
روش آمارگیری، چنین بوده که از محله اعیان‌نشین و غربی سراب شروع شده و در جهت خلاف حرکت عقربه‌های ساعت از غرب به جنوب و شرق و شمال پیش رفته و هر شش محله قدیمی و مشهور شهر را یعنی محلات سراب، سرشور، عیدگاه، پایین‌خیابان، نوغان و بالاخیابان دربرگرفته است. آمار محله عیدگاه را به نقل از این کتاب در جدول بالا مشاهده کنید.
* این گزارش پنج‌شنبه ۲۰ فروردین ۹۴ در شماره ۱۳۹ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
