این روز‌ها تابلوی «شهید محمدرضا‌یگانه» بر سردر کوچه نصب شده است، اما در نقشه‌های قدیمی، نامش «حوض‌نو» ست؛ یکی از فرعی‌های محله چهارباغ قدیم که به‌دلیل بهره‌مندی از حسینیه‌ها و تکایای بسیار، از گذشته بین مشهدی‌ها به کوچه عزاداری‌های خاص و باشکوه مشهور بوده است.

برخی، قدمت عزاداری‌های این کوچه را ۱۵۰ سال می‌دانند؛ سنتی که تا هنوز نیز- با وجود تغییرات رخ‌داده فراوان در بافت فیزیکی و جمعیتی این محدوده- همچنان پابرجاست و به آن هویت و اعتبار داده است. با ما در ششمین روز محرم همراه باشید و در تاریخ این کوچه قدم بزنید.

کوچه «آسیدجوادآقا»

مرحوم سیدجواد سیستانی، مشهورترین چهره ساکن در کوچه شهیدیگانه است و خانه‌اش را هم باید مهم‌ترین بنای این کوچه دانست. شهرت این خانه کوچک، اما پربرکت که امروزه تنها یادگار خاندان سیستانی در مشهد محسوب می‌شود، به حدی است که بسیاری از زائران محرمی مشهد حداقل یک روز از دوران حضور خود در شهر امام‌رضا (ع) را به شرکت در مراسم عزای این خانه اختصاص می‌دهند؛ به همین دلیل این محدوده را مردم، بیش از آنکه حوض‌نو یا شهیدیگانه بدانند، با نام کوچه «آسیدجوادآقا» می‌شناسند.

آیین عزاداری در خانه سیدجواد سیستانی از طلوع آفتاب شروع می‌شود و تا اذان ظهر ادامه دارد.

پس از آقای سیستانی، خاندان صدرالاشراف که سالیانی چند، ریاست صنف طلافروشان مشهد را برعهده داشتند و پس از انقلاب نیز «حسینیه‌صنف طلا و زرگر مشهد» را در حاشیه خیابان آیت‌الله خزعلی کنونی احیا کردند، همچنین خاندان سالمیان‌عطار، سیدمرتضی علم‌الهدی و کوکب پوررنجبر (از مدرسان برجسته قرآن) را باید در ردیف چهره‌های شاخص کوچه یاد کرد.

حوض‌نو؛ کوچه‌ای با مجالس عزاداری کهن

این روز‌ها خیابان شهید «اندرزگو»، راحت‌ترین مسیر دسترسی به کوچه «شهیدیگانه» است، اما در نقشه‌ای که ۱۵۴ سال پیش از محلات مشهد ترسیم شده، این راه که به «حوض‌نو» مشهور بوده، هیچ‌گونه ارتباط مستقیمی با محدوده اندرزگو (خسروی‌نو) نداشته است.

درواقع «حوض‌نو» در دوران ناصرالدین‌شاه، مسیری بوده که محله چهارباغ را به میانه بازار بزرگ شهر متصل می‌کرده و نوعی میان‌بر محسوب می‌شده است؛ مشهدی‌های آن دوران با استفاده از این میان‌بر، می‌توانستند بدون رفتن به محدوده میدان قدیم سرسنگ، از کنار «حوض چهل‌پایه» و «تکیه سیدها»، خودشان را به بازار شهر برسانند.

همچنین در دوره قاجار، این کوچه دارای سه فرعی (دو فرعی در جهت غرب و یکی در سمت شرقی کوچه) بوده است. فرعی نخست (ازسمت‌غرب) به محدوده‌ای که اکنون آن را «کوچه پنجه» می‌‎‌خوانند، راه داشته و از همین طریق نیز به کوچه‌های چهارباغ، سراب و شوکت‌الدوله وصل می‌شده است. دومین فرعی غربی، بن‌بست بوده و تنها فرعی شرقی نیز به حمام شاه و بازار شهر می‌رسیده است.

سرکنسول انگلستان در تکیه میرزاجانی

یکی از شاخصه‌های «حوض‌نو» در این زمان، وجود دو تکیه در آن است. نخستین تکیه که «میرزاجانی» نام داشت و در اولین فرعی غربی سقف‌و‌ستون خورده بود، صاحب یک روایت شنیدنی است؛ قدیمی‌های محله چهارباغ به نقل از پدرانشان، تکیه میرزاجانی را یکی از مکان‌های قدیمی مشهد می‌دانند که در آن، برگزاری آیین‌های عزاداری محرم و صفر، متداول بوده و گویا مجالس عزای پررونقی در آن برگزار می‌شده است.

عزاداری در این مکان آن‌چنان باشکوه بوده است که توصیفش را می‌توان در سفرنامه سیاحان خارجی هم دید؛ کلنل چارلز ادوارد‌ییت (سرکنسول انگلستان)، یکی از این سیاحان است که عزاداری‌های ماه محرم، در مشهدِ دوره قاجار را دیده و از این تکیه به‌عنوان یکی از مراکز مطرح در برپایی مجالس عزای حسینی نام برده است.

دیگر عزاخانه قاجاری این کوچه، تکیه معروف به «ولی‌نعمت» بوده که در انتهای «حوض‌نو»، پیش از ورود به کوچه «حوض چهل‌پایه» قرار داشته است. درکنار این دو تکیه، باید از قراول‌خانه (محل استقرار نیرو‌های نظامی در دوره قاجار) و آب‌انبار حوض‌نو به‌عنوان بنا‌های مهم این حدود یاد کرد.

از ایجاد خسروی‌نو تا ساخت مسجد خوردو

ساختار قاجاری کوچه حوض‌نو، پس از جنگ جهانی دوم (میانه سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۳ خورشیدی) نخستین تغییرات خود را تجربه می‌کند. افزوده شدن دو فرعی بن‌بست به تعداد فرعی‌های کوچه در نقشه سال ۱۳۲۵ مشهد و همچنین متصل شدن آن به کوچه شوکت‌الدوله از طریق یک فرعی جدید معروف به نوذر (براساس نقشه سال ۱۳۳۳) ازجمله آن‌هاست.

مهم‌ترین تغییرات کوچه، اما پس از پدید آمدن خیابان خسروی‌نو (شهید اندرزگوی کنونی) رخ می‌دهد که درنتیجه آن، دو کوچه شوکت‌الدوله و حوض‌نو از طریق یک مسیر جدید به یکدیگر متصل می‌شوند. این مسیر اکنون با نام «شهید اندرزگوی ۱۷» در نقشه‌های شهری مشخص است.

ساخت نخستین مسجد این محدوده که تنها بیست مترمربع مساحت داشته و به‌سبب همین کمی وسعت در بین مشهدی‌ها به «مسجد خوردو (کوچک)» مشهور است، دیگر تغییر حوض‌نو در دوران پهلوی است. برابر اسناد، این مسجد که با نام واقفش، «عظیمی شیرازی» ثبت شده است، در تقاطع کوچه حوض‌نو با حوض چهل‌پایه قرار داشته و همچنان در همین نشانی پابرجاست.

مجالس ذکر مصیبت حسینی آسیدجواد

از تغییرات این محدوده در دو دوره قاجار و پهلوی گفتیم، اما آنچه سبب تحول کوچه حوض‌نو می‌شود و جانی دوباره به هویت آن می‌بخشد، آغاز برگزاری روضه‌های پرشور حسینی در منزل مسکونی سیدجواد سیستانی است.

ازآنجاکه روضه‌خوانی در خاندان آقای سیستانی سنتی دیرینه بوده است، سیدجوادآقا مدتی پس از سکنا در این کوچه، تصمیم می‌گیرد مجالس روضه‌خوانی خانوادگی خود را در خانه جدید برگزار کند.

چنین می‌شود و در ادامه، اقبال زیاد مشهدی‌ها به این مجالس، سبب گسترش آن می‌شود، به‌طوری‌که این خانه در همان سال‌های حکومت پهلوی به یکی از مراکز شلوغ ذکر مصیبت حسینی و همچنین تبلیغ دین اسلام در مشهد تبدیل می‌شود.

حوض‌نو و روزگار امروزش

کوچه حوض‌نو در سال‌های اخیر مانند بیشتر کوچه‌های بافت قدیم شهر، تحت‌تأثیر طرح‌های نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی قرار گرفته و چهره عوض کرده است؛ تغییرنام کوچه از «حوض‌نو» به «شهیدیگانه»، تغییر ورودی کوچه از سمت خیابان اندرزگو و مستقل شدن فرعی‌های آن به‌صورت کوچه‌هایی واحد را باید در شمار این چهره‌تازه‌کردن‌ها جای داد.

اما آنچه اکنون در این محدوده مشهود است، وجود پلاک‌های مذهبی بسیاری است که درنتیجه ساخت تکایا و افزایش مجالس مذهبی به سبب سکونت علما در سال‌های مختلف پدید آمده‌اند؛ برای نمونه پس از مسجد خوردو، دو منزل مسکونی قرار دارد که روی یکی‌شان تابلوی «موسویه» خودنمایی می‌کند. پس از این دو بنا نیز نوبت به زمینی می‌رسد که گرفتار فنس‌های فلزی است، اما در گذشته خانه‌ای بوده در تملک سیدرضاصدر طلافروش. در ادامه مشهورترین پلاک کوچه، یعنی منزل سابق آقاسیدجواد سیستانی، قامت افراشته که اکنون به حسینیه و عزاخانه آقای سیستانی، تغییرکاربری داده است.

حسینیه ابوالفضلی کاخکی‌های مقیم مشهد (نبش یگانه ۳) که از بدو تأسیس در سال۱۳۶۱ تا هنوز، محل استراحت هیئت‌های عزادار کاخکی و محفلی برای برگزاری عزاداری حضرت اباعبدالله(ع) است، دیگر بنای مذهبی اینجاست. همچنین آخرین فرعی شرقی کوچه حوض‌نو شامل چهار پلاک بوده است که یکی از آن‌ها در مخفی منزل آیت‌الله قمی است. سمت غربی کوچه، حدفاصل فرعی‌های شماره ۲ و ۴ به حسینیه «بیت‌الرقیه (س)» اختصاص دارد که از سال‌های نخست پس از انقلاب، محل برگزاری آیین‌های مذهبی یادبود شهدا بوده است.

نبش فرعی ۴ نیز روزگاری مدرسه علمیه «آیت‌الله سیدان» قرار داشته که پس از جا‌به‌جایی مدرسه، بنای آن تخریب شده است. در ادامه نیز، حسینیه قماش‌فروش‌های مشهد را که در فرعی ۸ حیات دارد، باید به دارایی‌های مذهبی کوچه افزود؛ این حسینیه را سال ۱۳۶۲ روی بقایای تکیه میرزاجانی ساخته‌اند و یکی دیگر از محافل برگزاری عزای سیدالشهدا (ع) در دهه نخست محرم‌های مشهد است.

جالب است بدانید مراسم عزاداری این حسینیه، شب‌ها پس از نماز مغرب‌وعشا و درقالب «استغاثه به درگاه صاحب‌الزمان (عج)» به مدت دوازده شب برگزار می‌شود. انتهای حوض‌نو، اما به کوچه پنجه می‌رسد که خانه تاریخی کوزه‌کنانی در مجاورتش نفس می‌کشد و همسایه حسینیه «سیاوشانی‌های مقیم مشهد» است؛ آخرین مکان برگزاری عزاداری‌های حسینی در کوچه حوض‌نو که درکنار بعد مذهبی، هویت این حدود را غنا بخشیده است.