گشتی در موزه‌‌ نان مشهد که برای خیلی‌ها ناشناخته است

به قصه می‌ماند؛ دیدن چهره مردان و زنان آفتاب‌سوخته‌ای که گندم را به آرد و آرد را به نان تبدیل می‌کردند. فصل کاشت را در دشت‌های وسیع با شخم‌زدن زمین و کاشت بذر، پشت سر می‌گذاشتند و منتظر فصل برداشت می‌ماندند. اینجا محله کلاته برفی موزه‌ای برای نان است. بازدیدکنندگان اینجا با روش‌های سنتی پخت و فرهنگ مردمان قدیم برای پخت نان آشنا می‌شوند و صفحات حکایت تاریخی گندم، آسیاب و تنور را روایت می‌کنند.

حال و هوای سنتی موزه

موزه در کارخانه نان مزرعه قرار دارد که انواع نان ماشینی تولید می‌کند. در بخشی از محوطه کارخانه، سالنی جلب توجه می‌کند که برای ساخت آن از مصالح خشتی و کاهگلی استفاده شده است. یک لَت از در چوبی با کوبه بزرگش را باز گذاشته‌اند تا مخاطبان به‌راحتی ورودی موزه را پیدا کنند.

اینجا سال‌۱۳۹۱ هم‌زمان با تأسیس کارخانه ساخته شده است و در معماری آن از مصالح سنتی همچون آجر، چوب، کاهگل و پنجره‌های اُرسی رنگارنگ استفاده کرده‌اند. با دیدن معماری ساده اینجا به یاد گذشته می‌افتیم، زمانی‌که مادران و مادربزرگ‌ها پای تنور‌های گِلی انواع نان تازه درست می‌کردند. چاه چوبی در بخش ورودی و معماری اصیل ایرانی، مخاطب را برای دیدن موزه مشتاق‌تر می‌کند.

امروز دانشجویان رشته علوم تغذیه مرکز آموزش عالی علوم پزشکی وارستگان مشهد نیز برای بازدید از موزه و کارخانه به اینجا آمده‌اند. دیدن ماکت‌ها، ابزار قدیمی و آسیاب‌هابرایشان جذاب است. بیشتر این دانشجویان اطلاعاتی درباره پخت قدیم نان ندارند. هادی ابراهیمی، مسئول موزه، بازدیدکنندگان را همراهی می‌کند و درباره بخش‌های مختلف توضیح می‌دهد.

او می‌گوید: سالن موزه حدود ۱۵۰ متر است که به چهارقسمت تقسیم شده است و شامل بخش‌های خاک، آب، آتش و بخش گالری مشاهیر خراسان می‌شود.

گندم برآمده از زمین

در فضای خاکی، ماکتی وجود دارد که کشاورزان را در‌حال مراحل کاشت، داشت و برداشت گندم نشان می‌دهد. در این قسمت، شخم‌زدن، بذر‌افشانی، درو، خرمن‌کوبی، چِک‌زدن (باد دادن گندم) را می‌بینیم. تعدادی از ابزار‌های قدیمی نیز روبه‌روی همین ماکت دیده می‌شود که از آن جمله می‌توان به کندوی بزرگ سفالی برای نگهداشتن گندم، پَلکش برای بازکردن جوی آب، چَره برای پیمانه‌کردن، چهار‌شاخ برای جداکردن کاه از گندم خرمن‌کوب‌شده، قَپان (ترازوی سنگی و بزرگ) برای وزن‌کردن اشاره کرد.

در بخش آب این موزه، انواع آسیاب‌ها، ازجمله آسباد‌های بادی، آبی، دَستاس و هاون سنگی دیده می‌شود. طبق توضیحات تابلو و راهنمای موزه، گویا دستاس و هاون سنگی ابتدایی‌ترین ابزار آسیاب‌کردن گندم در خانه و بیشتر مورد استفاده بانوان بوده است. مجسمه‌هایی ماکتی از بانوان نیز قرار داده‌اند تا نحوه زواله‌کردن خمیر هم دیده شود.

رَفیده زیر خمیر!

بخش بعدی آتش است. انواع تنور دراینجا به چشم می‌خورد. از تنور سنگی داخل دیوار که مخصوص نان سنگک است، بگیر تا تنور ایستاده گِلی. ماکت‌هایی از زن و مرد هم کنار این تنور در‌حال پخت نان نمایش داده شده است.

در گوشه‌ای از این تنور، ظرف آرد و «رَفیده» قرار دارد؛ رَفیده همان بالشتک‌های پارچه‌ای نانوایی‌های قدیمی است؛ همان‌ها که شاطر تا کمر در تنور خم می‌شد و خمیر پهن‌شده روی آن را به دیواره داغ تنور می‌کوبید. روبه‌روی این تنورها، تنور گِلی و ساچ دیده می‌شود که بین عشایر کاربرد بیشتری دارد.

اَپَر، یادگار گذشتگان

قسمت آخر مربوط‌به آیین‌ها و گالری مشاهیر موزه است. اینجا در فضای شیشه‌ای ماکت، با آیین «اَپَر» آشنا می‌شویم. دیدن این آیین‌ها به‌صورت نمادین برای دانشجویان هم جذاب است. اَپَر، یکی از آیین‌های قدیمی خراسان است که با باور‌های زراعی مردم منطقه، مانند کاشت، داشت و برداشت و چگونگی شکل‌گیری آفرینش گره خورده است.

همه مراحل، از بذرافشانی تا پخت نان و شکرگزاری برداشت محصول، به‌طور نمادین در این آیین اجرا می‌شود. در پایان نیز تصویر مشاهیر بزرگ خراسان در شاخه‌های مختلف علوم اعم از هنرمند و دانشمند همراه تاریخچه کوتاهی از زندگی آن‌ها دیده می‌شود؛ از فردوسی بزرگ گرفته تا، علی شریعتی و شهید‌کاوه و دیگران.

موزه سنتی در دل کارخانه مدرن

بخش دیگری هم هست که نان امروزی را در کارخانه تولید نان نشان می‌دهد. بعد‌از دیدن روش‌های پخت نان سنتی، دانشجویان وارد قسمت تولید پخت نان‌های فانتزی کارخانه می‌شوند و از قسمتی دالان‌مانند در بالای دستگاه‌های اتوماتیک، مراحل پخت را مرحله‌به‌مرحله می‌بینند. در بخشی از این دالان، نقاشی و کاغذ دیواری دانش‌آموزانی قرار دارد که پیش از این، از موزه و کارخانه بازدید کرده‌اند.

دیدن مراحل تولید نان به روش سنتی و جدید برای کامیار شکیب، یکی از دانشجویان علوم تغذیه، جذاب است و می‌گوید: انتظار دیدن موزه در کارخانه‌ای مدرن را نداشتم. بخش آشنایی با ابزار‌های قدیمی برای من جذاب بود. نسل جدید با روند پخت نان در گذشته آشنا نیستند و تصورشان از تولید نان خیلی ساده و پیش‌پا‌افتاده است.

منا نعمتی‌زاده، یکی دیگر از دانشجویان، هیچ آشنایی با روش پخت نان در گذشته نداشته است. عکس‌های زیادی از بخش ابزار تهیه کرده است و ماکت‌ها را با دقت بررسی می‌کند. او می‌گوید: تصورم از پخت نان فقط پهن‌کردن خمیر روی تنور بود، اما حالا اطلاعات زیادی از تاریخچه آن، از گذشته تا به امروز، دارم.

تغذیه درست یکی از امور روزانه و بسیار مهم مردم است. آشنایی با روند تهیه مواد غذایی برای همه اهمیت دارد. بازدید از موزه‌هایی که روند تولید مواد غذایی را نشان می‌دهد، بسیار اهمیت دارد و می‌تواند به انتخاب بهترین محصول کمک کند.

اولین موزه نان در آلمان

هادی ابراهیمی، مسئول موزه، هدف از ساخت این موزه در مشهد را معرفی مراحل تهیه نان به نسل جدید بیان می‌کند و می‌گوید: این موزه برای قدیمی‌تر‌ها هم جذاب است و آن‌ها را به یاد خاطرات قدیم می‌اندازد. البته که هنوز هم در بولوار شاهنامه، هستند بانوانی که نان را به روش‌های قدیمی طبخ می‌کنند.

«موزه نان مشهد، نمونه‌ای کوچک از موزه‌های نان در سراسر جهان است.» ابراهیمی با بیان این جمله به موزه نان در کشور آلمان اشاره می‌کند و می‌گوید: اولین موزه نان در آلمان ساخته شد و بعد از آن سایر کشور‌ها نیز به ساخت این موزه پرداختند تا فرهنگ و تاریخچه پخت نان را به مردم جهان نشان دهند.