دارایی یک قرنی اداره دارایی مشهد
یکی از دلایلی که ساختمان اداره دارایی به‌سرعت ساخته شد و کمترین تزئینات را در نمای خارجی داشت، تصمیم مسئولان برای افتتاح آن هم‌زمان با هزاره فردوسی بود.
همه ما بارها از مقابل اداره‌کل امور مالیاتی استان خراسان رضوی یا همان دارایی در خیابان امام‌خمینی(ره) عبور کرده‌ایم؛ ساختمانی با نمای سنگی و پنجره‌های بلند و کشیده. ظاهر نما همانند عکس‌های قدیمش است؛ به جز اینکه پنجره‌های چوبی قدیمی‌اش به‌تازگی دو‌جداره و سفید‌رنگ شده است و دیگر خبری از حصیرهایی که پشت پنجره‌ها آویخته می‌شد تا کارمند و ارباب رجوع از تابش مستقیم نور آفتاب در‌امان بماند، نیست. ساخت این بنا به حدود یک‌قرن پیش برمی‌گردد، زمانی‌که اداره امور مالیاتی به «پیشکاری دارایی خراسان» شناخته می‌شد.
ندا شاملو، کارشناس فنی اداره دارایی، و محسن هوشیار، مدیرعامل تعاونی مصرف دارایی، که پدرش از معماران قدیمی شهر بوده، اطلاعات خوبی درباره این بنای قدیمی دارند، ولی بهترین مرجع برای ما نصرت‌الله مختاری، بازنشسته اداره دارایی، است.باوجود قدمت این بنا هیچ اطلاعاتی در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و کتاب‌های هویتی شهر درباره آن ثبت نشده است.
این ساختمان ثبت میراث است
ساختمان اداره دارایی در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۸ساخته شده است. آن‌طور‌که محمود طغرایی، مسئول ثبت آثار تاریخی، طبیعی و حرایم اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، می‌گوید این ساختمان در سال۱۳۰۸ سنگ بنایش گذاشته شد و در سال۱۳۱۲بخش ابتدای آن که شامل در ورودی و چند اتاق در سمت چپ و راست بوده است به بهره‌برداری رسید و ادامه ساختمان از سال۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ ساخته شد.
۳۸اتاق و همچنین بخش‌های دیگر در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ به ساختمان اضافه شد. علاوه بر‌این قسمت جدیدتری هم بین سال‌های ۶۵ تا ۶۷ به اداره دارایی محلق می‌شود. در ۱۶اسفند سال۱۳۸۴، اداره میراث فرهنگی، ساختمان اداره دارایی را به ثبت ملی رساند.
موزه‌ای برای اداره دارایی
هنگامی‌که با محسن هوشیار همراه می‌شویم، بخش‌های قدیمی ساختمان را نشان می‌دهد. او به سقف‌های گنبدی‌شکل اداره دارایی اشاره می‌کند و آن را جزو بخش اولیه ساختمان می‌داند. طبق گفته‌های هوشیار، قدیمی‌ترین اتاق اداره دارایی قرار است تبدیل به موزه شود تا آنچه از گذشته این اداره به جا مانده است، مانند صندلی، میز، صندوق و... در این اتاق برای مراجعه‌کنندگان به نمایش گذاشته شود.
آن‌طور‌که قدیمی‌های اداره می‌گویند، در ساخت این بنا تلاش شده است با ساخت اتاق‌هایی با سقف‌های بلند، ابهت و جاذبه به مراجعه‌کنندگان منتقل شود تا ارباب رجوع هنگام ورود در برابر این عظمت حس تسلیم شدن داشته باشد و دربرابر پرداخت مالیات مقاومت نکند.
طراح بنا آلمانی بود یا آمریکایی؟
مشخص نیست چه کسی طراح و معمار این ساختمان است؛ در منابع هم اسمی از طراح و سازنده دیده نمی‌شود. ساخت این ساختمان در زمان پهلوی اول ازسوی آلمانی‌ها با سرعت بسیار زیاد شروع شد؛ زیرا مسئولان آن دوران می‌خواستند هم‌زمان با برنامه «هزاره فردوسی» در سال ۱۳۱۳در شهر تغییراتی ایجاد کنند. ندا شاملو می‌گوید: معمار و طراح ساختمان دارایی شخصی به نام «آرتور پوپ» آمریکایی بوده است، اما در‌این‌باره هوشیار نظر دیگری دارد. او می‌گوید: معمار این بنا آلمانی بوده است و ساختمان را هم آلمانی‌ها ساخته‌اند.
ساختمان اداره دارایی یکی از ساختمان‌های باارزش دوران معاصر در خیابان ارگ است. شاملو در‌این‌باره می‌گوید: این ساختمان در طراحی و ساخت شباهت‌های بسیاری با ساختمان جمعیت هلال احمر دارد؛ به عنوان مثال در دو طبقه و متشکل از دو حجم متقارن مکعبی در دو سمت خیابان (خیابان جم و خیابان ارگ) است و در قسمت ورودی با یک استوانه ترکیب شده است.ساختمان معماری پیچیده‌ای ندارد و فقط شکست‌های طولی ساده‌ای در دو سمت دیده می‌شود. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی ساختمان جدیدی به انتهای ضلع جنوبی بنا اضافه شده است، که در طراحی نما به‌طور کامل وجه الحاقی آن به چشم می‌آید.
دارایی به روایت یک کارمند آن
بخشی از نمای ساختمان دارایی در سال ۵۴سنگ مرمر شده است. مختاری که سی‌سال خدمتش را در اداره دارایی با سمت‌های مختلفی، از ممیزی گرفته تا سرپرست اداره‌کل دارایی گذرانده، هنگام سنگ‌کردن بنا نیز ناظر بوده است. پای صحبت‌های مختاری که می‌نشینیم، او از استحکام این بنا می‌گوید که حتی در سیل۱۳۲۹ مشهد، طبقه اول را آب گرفت و برخی از اسناد را از بین برد، اما به ساختمان کوچک‌ترین آسیبی وارد نشد.
از آن تاریخ به بعد تصمیم می‌گیرند کانالی بسازند. این کانال از خیابان رازی شرقی و غربی عبور و از جلو بیمارستان امام‌رضا(ع) گذر می‌کند و به میدان ده‌دی می‌رسد. با اینکه کانال آب از زیر ساختمان دارایی عبور می‌کند، این ساختمان طی این سال‌ها کوچک‌ترین مشکلی برایش پیش نیامده است.
او دارایی را هنگام ورودش در سال۴۶این‌گونه به یاد می‌آورد: این بنا دارای سه‌طبقه بود؛ طبقه همکف که ورودی ساختمان محسوب می‌شود و به‌شکل بیضی کامل است.
در طبقه بالا، راهرو و سالن بزرگی بود که تا سال۶۵محل استقرار مدیرکل و معاونان بود و در حال حاضر سالن سخنرانی است.طبقه دوم سمت راست حسابداری و سمت چپ، واحد مالیات‌بردرآمد بود. طبقه سوم سمت راست، تشکیلات اداری مانند کارگزینی، مدیریت و کارشناسان و قسمت وسط اتاق مدیرکل و معاونان قرار داشت. به مدیرکل «پیشکار دارایی» گفته می‌شد. سمت چپ اتاق مدیر مالیاتی قرار داشت و در طبقه زیرزمین بایگانی و راهرو بود.
چرا دارایی در ارگ ساخته شد؟
یکی از دلایلی که ساختمان اداره دارایی به‌سرعت ساخته شد و کمترین تزئینات را در نمای خارجی داشت، تصمیم مسئولان برای افتتاح آن هم‌زمان با هزاره فردوسی بود. تاریخ شهر نشان می‌دهد که ساختمان‌ها و بناهای شایان‌توجهی در شهر ساخته شد که از نظر معماری و شهرسازی، چهره شهر را به‌طور چشمگیری تغییر داد. در این دوران کاربری‌های جدید مانند کارخانه‌ها، هتل‌ها، فرودگاه، ایستگاه‌های قطار و دیگر بناهای عمومی احداث شد.
ناگفته نماند به‌گفته مختاری هم‌زمان با ساخت اداره دارایی در مشهد، چند بنای باارزش دیگر در میدان اصلی شهرستان فریمان هم ساخته می‌شود که از نظر ساخت و معماری، شباهت‌های بسیار با اداره دارایی مشهد دارد؛ آن ساختمان‌ها نیز هنوز باقی مانده است.
به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که اداره دارایی در خیابان امام‌خمینی(ره)(ارگ قدیم) ساخته شد، این باشد که این خیابان در آن دوران از خیابان‌های اصلی شهر بوده و تردد شهروندان در این راسته خیابان زیاد بوده است. این خیابان در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ طوری ساخته شد که از میان ارگ شهر گذر کند، جایی‌که محل زندگی افراد سرشناس مشهد، اداره‌های اصلی شهر و باغ ملی، فروشگاه‌های معتبر، هتل‌ها و دیگر ساختمان‌های عمومی شهر بود.
یک منبع آب مخفی
این ساختمان یک منبع آب مخفی و دور از چشم دارد که شاید کمتر کسی از آن خبر داشته باشد. در آن سال‌ها پیش‌بینی کم‌آبی را می‌کردند؛ به همین‌دلیل یک منبع ذخیره آب ساختند که هم‌اکنون سالم و قابل استفاده است. این منبع در طبقه سوم قرار دارد.
دریچه به گونه‌ای است که دسترسی به آن به‌سادگی میسر نیست. این منبع آب، حوضچه‌ای حدود 3متر طول و 2متر ارتفاع دارد که به‌وسیله لوله‌کشی، آب منبع به کل ساختمان منتقل می‌شود. در این سال‌ها منبع فقط یک‌بار سال۵۶که کم‌آبی بود، مورد استفاده قرار گرفته است.
مختاری به یاد دارد که تأسیسات اداره را برای بازرسی از منبع آب فرستاده است و آن‌ها بعد از بررسی به او اطمینان داده‌اند که منبع سالم است و نیازی به تعمیر ندارد. این منبع بتنی با لوله‌های آب فلزی که داخل محوطه دارایی قرار دارد، آبگیری می‌شود.
داستان نماسازی بنا
تا سال54 بنای ساختمان سیمانی بوده است اما نما خراب می‌شود و به تعمیر احتیاج پیدا می‌کند. به همین‌دلیل مسئولان وقت اداره دارایی تصمیم به تعمیر آن می‌گیرند. مختاری و یکی دیگر از همکارانش انتخاب می‌شوند تا برای نما‌کردن بنا تصمیم بگیرند. در این‌باره مختاری می‌گوید: تمام نمای خارجی ساختمان، سیمان بود. سال۵۴در قسمت انحنایی بیضی‌شکل ورودی، جایی که تابلو دارایی نصب بود، مقدار زیادی از سیمان‌هایش ریخت و ما مجبور شدیم نمای جلو ساختمان را سنگ کنیم.
با معمارهای مختلفی صحبت کردیم. چند نوع سنگ آوردند. بالاخره سنگ با اضلاع خاصی به ابعاد ۳۰*۸۰مشخص شد تا نصب شود.او می‌افزاید: برای اینکه سنگ‌ها از نما جدا نشود، پیشنهاد کردم که خراشی پشت سنگ‌ها ایجاد کنند که سیمان پشت سنگ قرار بگیرد. این کار سبب شد تا سال‌ها بعد و حتی تا الان سنگ نما آسیب نبیند.بدین شکل جلو پیشانی اداره دارایی سنگ شد. اما هم‌زمان ساختمان هلال‌احمر که به‌جای سنگ، رنگ را انتخاب کرده بود، سه‌چهارمرتبه مجبور شد نمای ساختمان را رنگ کند.
سه ماه طول کشید تا بنا سنگ شد
نماسازی ساختمان سه‌ماه طول می‌کشد. سنگ‌تراش به‌دلیل اینکه تراش، شکل و اندازه‌های سنگ خاص بوده است، با اداره قرارداد نمی‌نویسد و به‌شکل دستمزدی پولش را دریافت می‌کند. زمان سنگ‌کردن طولانی می‌شود. مختاری این موضوع را این‌گونه توضیح می‌دهد: کار خیلی معطلی داشت. به اتفاق یکی از همکارها بر کار به دقت نظارت می‌کردیم.
قرار شده بود من و همکارم هر روز سنگ‌های شیارخورده کارنشده را نگاه کنیم و در گوشه‌ای از آن با نوع خاصی از ماژیک آبی علامت بگذاریم؛ به این معنی که پشت سنگ برداشت شده است. بعد از کار‌گذاشتن سنگ هم بازدید می‌کردیم که همان سنگ کار شده باشد. این همه دقت و سخت‌گیری برای این بود که سنگ‌ها ماندگاری بیشتری داشته باشد.
دوبار پاسخ‌دادن برای یک نمای بنا
در سال۵۶ بازرسی پهلوی دوم به اداره دارایی می‌آید. قرار می‌شود مختاری به اتفاق یکی دیگر از همکارانش در‌کنار این بازرس در جلسه‌ها حضور یابند و به شکایت‌ها پاسخ بدهند. در دومین روز نامه شکایتی از مختاری به دست خودش می‌رسد. او این موضوع را این‌گونه روایت می‌کند: آخر وقت، پاکت نامه را به دست سرلشکری که از تهران آمده بود، دادم. او هم نامه را به نماینده وزارت دارایی داد و گفت حاشیه نامه نوشته شود «دو روز دیگر مطرح شود.»
نماینده تهران در این دو روز درباره متن شکایت مختاری پیگیری می‌کند. او حتی به نماینده دارایی هم این موضوع تحقیق را محول نمی‌کند و رأسا دراین‌زمینه اقدام می‌کند. بعد از دو روز او در جلسه حاضر می‌شود و رو به مختاری می‌پرسد «از ابتدا تا انتهای سنگ نما در آن مداخله داشتی؛ چرا با این شدت در کار دخالت کردی؟» مختاری هم در پاسخ می‌گوید «به پول دارایی حساس هستم. باید کار به بهترین شکل و با بهترین کیفیت انجام شود.»
در واقع آن‌ها تصور کرده بودند مختاری کاررا طولانی کرده است تا کارگران دست‌مزد بیشتری بگیرند. بعد از توضیحات مختاری، آن نماینده به او می‌گوید که شخصی در اداره با مختاری مشکل شخصی داشته است و نامه‌ای از زبان شخص دومی می‌نویسد و درباره روند طولانی سنگ‌نما شکایت می‌کند. سپس نماینده تهران در صورت‌جلسه‌ای که تهیه می‌کند، می‌نویسد: «تحقیق شد؛ نامه غرض‌ورزی است و کار درست انجام شده است.»
انقلاب اسلامی پیروز می‌شود و اداره بازرسی در نهادهای دولتی تشکیل می‌شود. سال ۱۳۶۴ و بازرسی دوباره مختاری را برای شکایتی که از او شده بود، احضار می‌کنند. مختاری در‌این‌باره می‌گوید: هنگامی‌که به بازرسی مراجعه کردم، به کارمند بازرسی گفتم که صفحات پرونده‌ام را ورق بزند. این شکایت یک‌بار دیگر مطرح شده است و جواب آن را هم داده‌اند. کارمند اداره کمی تعجب کرد و با مراجعه به صفحه‌های قبلی متوجه روند رسیدگی و حکم شد. دوباره همان حکم صادر شد.
اکنون، اداره دارایی
حالا که به ساختمان اداره دارایی نگاه می‌کنید، دیگر از آن پنجره‌های چوبی خبری نیست. به‌تازگی پنجره‌های دو‌جداره برای اتاق‌ها نصب شده است. در قسمت ساختمان قدیم هنوز درهای قدیمی چوبی به رنگ قهوه‌ای و سفید که از دوران گذشته به یادگار مانده است، خودنمایی می‌کند.
برخی از اتاق‌ها در طبقه زیرزمین هم هنوز همان سنگ‌فرش‌های موزاییکی قدیمی و طاق قوسی‌شکل را دارند که نشان از هویت این ساختمان دارد. با آنکه نزدیک به یک قرن از عمر این ساختمان می‌گذرد، اما استوار ایستاده است و به‌ظاهر نیاز به بازسازی یا مقاوم‌سازی ندارد.
تاریخ‌نگاری ساختمان اداره دارایی
۱۳۰۸: آغاز ساخت بنای اداره دارایی
۱۳۱۲: بهره‌برداری از بخش نخست
۱۳۱۸: اضافه شدن بخش‌های جدید
۱۳۵۴: نماسازی ورودی ساختمان
۶۷- ۱۳۶۵: افزوده شدن بخش‌های جدید
۱۳۸۴: ثبت ملی ساختمان دارایی
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
اشعار شاهنامه ورد زبان پهلوانان است 
اولویت کسب و کار حاج اکبر، کرامت زائران است 