حصبه به روایت مطبوعات مشهد

  128‌سال پیش در چنین روزی، واکسن بیماری حصبه، بیماری عفونی موسوم به «دست‌های‌کثیف»‌ در سال 1894میلادی در آلمان کشف می‌شود. بیماری انتقال‌پذیر از طریق آب آلوده و بهداشت ضعیف که با شیوع‌های گسترده‌ای که در طول تاریخ داشته، هزاران نفر به خصوص سربازان میدان جنگ را به کام مرگ کشانده است.

 اما با گسترش واکسن این بیماری در اوایل دهه 1900میلادی، تعداد موارد ابتلا و آمار مرگ‌و‌میر به‌شدت کاهش می‌یابد. طوری که 10میلیون د‌ز واکسن برای نیروهای ارتش در جنگ جهانی اول تولید می‌شود. در این میان ارتش انگلیس تنها ارتش جنگ جهانی بود که نیروهایش را کاملا در برابر حصبه یا تیفوئید ایمن کرده و برای اولین بار تلفات جنگی‌اش بیشتر از تلفات ناشی از بیماری‌هایی همچون حصبه بوده است. 

خوشبختانه ایران، درباره تولید واکسن بیماری حصبه فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته ندارد. یعنی چیزی حدود 25سال پس از کشف واکسن این بیماری در اروپا در سال 1303خورشیدی، «مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» راه‌اندازی و به سرعت واکسن‌های حصبه، آبله، هاری، طاعون، سرخک و... ساخته می‌شود؛ درست در دورانی که ایران پس از جنگ جهانی اول، زیر سم ستوران روس و انگلیس از نفس افتاده و قحطی و بیماری بر کشور مستولی شده است. هم‌زمان با سالروز ساخت واکسن حصبه در جهان به تاریخ‌نگاری این بیماری در مشهد با بررسی مطبوعات تا زمان ساخته‌شدن واکسن حصبه در ایران و گسترش آن در شهرمان پرداخته‌ایم.

اولین خبر حصبه در اولین روزنامه مشهد

درست در زمانی که واکسن حصبه در اروپا در حال گسترش است، اولین خبر مربوط به این بیماری در مشهد در نخستین روزنامه رسمی شهر یعنی «ادب» منتشر شده است. چیزی حدود 121سال پیش (1280خورشیدی) در سال سوم انتشار این روزنامه، نگارنده در هنگام توصیف وضعیت دارالشفای آستان قدس (قدیمی ترین بیمارستان مشهد) از این بیماری که آن را تیفوئید خوانده، نام می برد.

دیشب مستر نیوویس قونسول انگلیس به مرض حصبه فوت نموده میرزا رضاخان، امین مالیه سابق و میرزا محمدخان اجزای مالیه در کابینه حکومتی مستخدم شده اند

 او که شاهد بی نظمی، نامرتبی و وضعیت آلوده و کثیف تخت های دارالشفاست، می نویسد: «افسوس که از رفتن و دیدن آن (دارالشفا) نتیجه ای جز حسرت و ثمری جز ندامت عاید نشد» و می گوید: «گورستان جهودان و دخمه ترسایان در برابر اینجا جائی دلگشا و فضایی روح افزاست{...}ابتدا گمان کردم که جسدهای مومیایی کرده مصر است که برای تماشا در این موزه اشیا عتیقه نهاده اند!» 

بعد هم درباره بیماران مبتلا به حصبه این گونه گزارش کرده است: «مریضی دیدم مبتلا به مطبقه (تیفوئید یا حصبه) که اثر قانقاریا در هر دو پایش ظاهر شده و پنجه هایش از حمله شقاقلوسی ریخته و مرض در اشتداد بود.»

اما چهارده سال پس از این خبر دقیقا یک سال از جنگ جهانی اول گذشته است که خبر کشته شدن کنسول انگلیس در روزنامه «عصر جدید» قید شده است. خراسان در دوران جنگ جهانی اول در سلطه روس هاست. البته انگلیس ها نیز به دلیل حساسیت روی مستمره خود هندوستان که در همسایگی با خراسان قرار گرفته، در مشهد حضور دارند.

همین است که در شماره 106 روزنامه «عصر جدید» منتشرشده در سال 1294خورشیدی، خبری با عنوان «فوت قنسول، بیرجند» دیده می شود. متن این خبر چنین است: «دیشب مستر نیوویس قونسول انگلیس به مرض حصبه فوت نموده میرزا رضاخان، امین مالیه سابق و میرزا محمدخان اجزای مالیه در کابینه حکومتی مستخدم شده اند.»

خبر بومی شدن حصبه در مشهد در روزنامه رعد

همچنان اخبار مربوط به حصبه در ایرانِ روزگار احمد‌شاه قاجار در حال افزایش است. اما هنوز خبری از واکسن نیست و حصبه به همراه مالاریا و تب لازم به بیماری‌های بومی در مشهد تبدیل شده اند. چند نمونه از متون این اخبار را که مربوط به سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۷ خورشیدی بوده، در «روزنامه رعد» که جنبه انتقادی سیاسی داشته است، می‌بینیم.

سال ۱۲۹۴ خورشیدی، شماره ۱۰۲:
«تخفیف مرض. قوچان. برف‌های زیاد آمده است به واسطه مرض سرخجه و حصبه از بزرگ و کوچک زیاد تلف می‌شدند. در این چند روزه تحفیف کلی حاصل کرده است.»

سال ۱۲۹۴ خورشیدی؛ شماره ۱۱۲
«خراسان. از مشهد مورخه ۱۵ برج دلو. امراض حصبه و مدبقه در شهر زیاد دیده می‌شود و کمیسیون حفظ الصحه مراقبت کامل در عدم شیوع آن می‌نماید؛ از جمله جلوگیری از دفن اموات در شهر است. در تمام شهر مشهد که هر سی قدم یک قبرستانی تهیه شده بود به مساعدت ایالت کبری جلوگیری از دفن اموات معین شده است.»

سال ۱۲۹۷ خورشیدی، شماره ۲۸ (دوره جدید چاپ رعد)
«امراض عمومی این شهر که تقریبا بومی شده از این قرار است: حصبه، تب لازم. امراض دیگر از قبیل آنفولانزا و تب نوبه به مناسبت اختلاف هوا غالبا بروز می‌کند. اخیرا مرض تیفوس نیز شایع شده و تلفات هم دارد»

سال ۱۲۹۷ خورشیدی، شماره ۱۱۹:
«در شیروان. نایب الحکومه مبتلا به مرض حصبه شده است. به واسطه بی آبی به اهالی سخت می‌گذرد و مجبور شده اند از آب گل آلود چاه خورده،  علت عمده ناخوشی تب نوبه که اغلب گرفتار هستند هم به همین دلیل است.».

اما در خبر «روزنامه ایران» در سال ۱۲۹۷ خورشیدی برای اولین بار، آمار عده تلفات شهری بر اثر بیماری‌های مختلف بیان شده است. در این خبر آمده است؛ «در برج سرطان، ۲۰۲ تن در مشهد کشته شده اند که بیماری حصبه با ۶۵ کشته، تعداد بیشتری از بیماری‌های دیگر مانند استسقا، گلوله خورده، اسهال، آبله و ... دارد. یک سال بعد هم در خبری قید شده است که حصبه در شهر مشهد عمومی و ایپیدمی شده است، اما علت زیاد تلفات به دلیل آنفولانزاست.» در این سال آمار فوتی‌های حصبه عدد، ۲۳۲ تن بیان شده است.

شروع قرن چهارده خورشیدی و شیوع بیماری

شروع قرن جدید را باید زمانی برای تحول در بهداشت عمومی شهرها با لوله کشی آب، دوش دارشدن حمام ها، رعایت مسائل بهداشتی در مراکز عمومی حتی دارالشفای مشهد، پوشاندن روی جوی ها به منظور آلوده نشدن آب با شست وشوهای مردم و مهم تر از همه تولید واکسن در سال 1303خورشیدی دانست.

 آغازی که منجر به کم شدن بیماری حصبه می شود اما آن را کاملا از بین نمی برد زیرا که وضعیت بهداشتی مردم همچنان نیاز به اصلاح دارد و همین است که در اخبار مطبوعاتی در فصولی شاهد شدت این بیماری هم هستیم. چنان‌که روزنامه «فکر آزاد» در سال 1301خورشیدی در خبری بیان می کند که هر روز در مشهد، دو سه نفر از مردم به واسطه نبودن طبیب از مرض حصبه هلاک می شده اند.

در این باره «روزنامه اطلاعات» هم در خبری با عنوان شیوع حصبه در سال 1309 می نویسد که مرض حصبه در شیروان شیوع پیدا کرده است

در این باره «روزنامه اطلاعات» هم در خبری با عنوان شیوع حصبه در سال 1309 می نویسد که مرض حصبه در شیروان شیوع پیدا کرده است و اداره صحیه دستورات لازم به طبیب صحی آنجا داده است تا از شیوع مرض جلوگیری کند. بهترین آمار را اما «روزنامه آزادی» ارائه می دهد زیرا این روزنامه در تمام مدت دوران چاپ، ستونی داشته به نام «آمار متوفیات مشهد» که آن را از بلدیه شهر می گرفته است.

 این روزنامه هر هفته یا هر 10روز با ارائه آمار مرگ و میرهای مشهد و دلیل فوت، بارها به بیماری حصبه اشاره می کند. برای نمونه تعداد متوفیات مشهد در 10روز دوم تیر 1307خورشیدی 99تن اعلام می شود که 17تن به مرض تیفوئید بدرود حیات گفته اند.

 همین ستون 10روز بعد، از میان 100تن فوتی، علت مرگ 10 نفر را تیفوئید اعلام می کند. از 30 مرداد تا 8شهریور نیز هم از مجموع 180تن، 33تن را تیفوئیدکشته است. این آمار با سرد شدن هوا افزایش می یابد تا اینکه در آبان به اوج خود می رسد زیرا تنها در هفته اول این ماه از تعداد 132 متوفای مشهد تنها 42تن را حصبه به هلاکت رسانده است.

روزنامه آزادی و خبرهای واکسیناسیون

این روال به همین صورت ادامه داشته است تا اینکه در سال 1312 خورشیدی، «روزنامه آزادی» در خبری با عنوان « سرم ضد تیفوئید» می نویسد که سرم به مشهد رسیده است و در دو اداره صحیه (بهداشت) و بلدیه مشهد به صورت مجانی به مردم تزریق می شود. این روزنامه در ادامه با نوشتن عبارت «تا یک سال اهالی از این بیماری مصون خواهند ماند.»

 مردم را تشویق به تزریق واکسن می کند. با این همه، پس از تزریق واکسن به دلیل برخی مشکلات مانند ناآگاهی، کمبود دارو و نبود فرهنگ پیشگیری همچنان اخباری مانند شیوع حصبه در مشهد دیده می شود اما به قدرت سابق نیست. برای نمونه در اخبار یکی از جراید به «شیوع‌مرض» در محله های نوغان و پایین خیابان اشاره شده است.

 در متن خبر آمده است: «به قراری که شنیده می شود در محله نوغان و پایین خیابان، مرض تیفوئید زیاد شده و بسیاری از اشخاص مبتلا می باشند ولی بحمدا... تلفاتی داده نشده است. البته از طرف اداره بلدیه رعایت حفظ صحت مردم و جلوگیری از مرض می شود ولی لازم است خود اهالی بیشتر از این مواظب صحت کلی خود بوده و از جاهای پرجمعیت حذر کنند چون یکی از وسائل عمده زیادشدن این مرض شپش می باشد که ناقل میکروب تیفوئید است.»

اما سوای خبرهای مکتوب در جراید، در پژوهش «تصویری از مشهد در آغاز قرن حاضر خورشیدی، به استناد دفاتر گورستان گلشور» که به بررسی هویت، میانگین عمر و دلیل فوت و بیماری حدود 50هزار تن از متوفیان مشهد در سال های 1312 تا 1321 می پردازد، در گروه بندی بیماری های پرتکرار نام بیماری حصبه به عنوان بیماری عفونی با 587تن فوتی در این دهه دیده می شود. شاید این موضوع نشانی بر این باشد که دیگر حصبه در مشهدی که جمعیت آن در سال 1312، حدود 150هزار تن است و در سال 1321 به 180هزار تن رسیده است، جزو بیماری های شایع نیست.

در این پژوهش همچنین آمار خوبی درباره اینکه صاحبان مشاغل مختلف بیشتر به کدام بیماری ها دچار می شده اند، دیده می شود. مثلا ملاک‏ ها بیشتر از دیگران به بیماری های قلبی و کلیه و مجاری ادراری مبتلا می شده اند. فقیران بیش از دیگران قربانی بیماری های گوارشی و اعصاب و روان بوده اند. شعربافان عموما از بیماری های تنفسی و نوکران از بیماری های عفونی که بیماری حصبه نیز در این دسته قرار می گرفته است، فوت کرده اند.

اما آن طور که در مقاله «روایتی از فعالیت بیمارستان شوروی در شهر مشهد» نوشته غلام رضا آذری‌خاکستر نوشته شده است، بعد از شهریور 1320، به دلیل موقعیت خاص مشهد و اشغال آن از سوی ارتش سرخ، شهر با کمبودهای متعددی روبه رو می شود. در این میان، گسترش برخی بیماری های واگیردار نظیر تیفوس، تیفوئید، اسهال و... بر نگرانی اهالی می افزاید. 

نیروهای متفقین برای جلوگیری از سرایت بیماری به سربازانشان ناچار بودند تلاش هایی هرچند اندک انجام دهند تا از شیوع هر چه بیشتر بیماری جلوگیری کنند. در این میان نیروهای شوروی علاوه بر درمان بیماران، مقداری واکسن و سرم ضد تیفوئید و ضد اسهال در اختیار مقامات بهداشتی خراسان می گذاشتند که این روند در نهایت به کمتر شدن و بالاخره محو شدن این بیماری در مشهد قدیم می انجامد.

بیماری حصبه یا تیفوئید یا تب تیفوئید یک بیماری عفونی است که با یک باکتری وارد دستگاه گوارش می شود و با علائمی چون تب و یبوست و درد استخوان و ... همراه است و در گذشته کشته هم می داده است. به آن بیماری دست های کثیف نیز می گویند؛ از آنجا که در مدفوع فرد آلوده دیده می شود، پرستاران و مراقبان بیماران از راه دست های خود ممکن است آلوده شوند. مهم ترین عامل انتقال این بیماری از آب و بهداشت ضعیف گزارش شده است و مهم ترین راه پیشگیری نیز از طریق واکسیناسیون حصبه و شست وشوی دست هاست.