استخر کوهسنگی؛ یکی از معدود مکان‌های تفریحی مشهد قدیم

 بسیاری از ما و پدر و مادرهایمان هنگامی که اسم کوهسنگی را می‌شنویم اولین چیزی که به ذهنمان می‌آید خاطرات پرنشاطمان از شیرهای سنگی و استخر بزرگش است، استخری که در دوران کودکی هر کدام از ما خیلی بزرگ‌تر از ابعاد فعلی‌اش جلوه می‌کرد.

 البته این استخر در خاطرات والدینمان تنها مکان تفریحی و شناکردن مردم شهر بوده است. اگر پای صحبت آن‌هایی که مویی سپید کرده‌اند بنشینیم در خاطره‌هایشان به آب‌تنی‌کردن در استخر کوهسنگی می‌رسیم، فضایی که این کاربری را ندارد و حالا ورزشکاران صبح‌ها برای ورزش صبحگاهی دور تا دور آن جمع می‌شوند.

به بهانه فصل تابستان و روی بردن مردم به ورزش شنا که یکی از محبوب‌ترین سرگرمی‌ها برای کودکان و بزرگسالان است به تاریخچه اولین استخر مشهد و خاطره‌های قدیمی‌ها پرداخته‌ایم.

از شنا تا قایق‌سواری در استخر

حسن کریمی هفتاد بهار از عمرش را پشت سر گذاشته و ساکن محله بهشتی است. او استخر کوهسنگی را به‌خوبی در خاطر دارد. روزهای زیادی همراه دوستانش برای تفریح به کوهسنگی می‌آمدند. آن‌ها هیچ‌‌وقت در استخر شنا نکرده‌اند و تنها از زیبایی آن لذت برده‌اند و در اطراف آن می‌نشسته‌اند و اوقات فراغتشان را سپری می‌کرده‌اند.

 کریمی برایمان تعریف می‌کند: «در آن سال‌ها که نوجوان بودم گاهی پسرهای جوان برای شناکردن به استخر می‌آمدند و تنی به آب می‌زدند. اگر اشتباه نکنم بین سال‌‌های 40 تا 42 بود که شنیدم چند نفر در استخر کوهسنگی غرق شده‌اند. از آن سال به بعد بود که شناکردن در این استخر ممنوع شد.»

دو شیر سنگی دیگر هم روی پله‌های ساختمان پشت استخر گذاشتند. فواره آب هم نبود و تا جایی‌که یادم می‌آید اواخر دهه40 آن را نصب کردند

از کریمی درباره مجسمه‌های استخر می‌پرسیم او توضیح می‌دهد: «فقط از شیرهای سنگی که روی پله‌ها نصب شده بود یادم می‌آید. بعدها دو شیر سنگی دیگر هم روی پله‌های ساختمان پشت استخر گذاشتند. فواره آب هم نبود و تا جایی‌که یادم می‌آید اواخر دهه40 آن را نصب کردند.»

مسعود کیوانی که دور استخر نشسته است می‌گوید: «اهل شناکردن بودم اما هیچ‌وقت در این کوهسنگی تن به آب نزدم. شنیده‌ام که جوانان دیگر این‌کار را می‌کردند.»

او تأکید می‌کند که از دهه50بیشتر مردم مشهد برای قایق‌سواری به استخر کوهسنگی می‌آمدند. گاهی نیز جشن‌هایی در اطراف آن برگزار می‌شد.

فروغ معصوم شهروند دیگری است که در خیابان سناباد زندگی می‌کند و بارها در زمان جوانی به همراه خانواده‌اش به کوهسنگی آمده‌اند. او می‌گوید: «در آن‌زمان استخر بوی نامطبوع کمتری می‌داد. ماهی‌های قرمز بزرگی داخلش بود و هیچ‌کس برای گرفتن آن‌ها اقدام نمی‌کرد.» او ادامه می‌دهد: «در دهه 40و50خانواده‌ها اینجا قایق‌سواری می‌کردند.»

او درباره مجسمه‌های دور استخر هم می‌گوید: «قبل از ساخته‌شدن اینجا،‌ استخر کوچک‌تر در کوهسنگی وجود داشت و داخلش مجسمه مرد برهنه‌ای قرار گرفته بود که در حال نبرد با یک تمساح بود. دم تمساح دور بدن مرد بود. اما درون استخر اصلی مجسمه‌ای نبود.»

استخری با قدمت صفویه

برخی مورخان قدمت این استخر را به دوران شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند. در آن‌زمان استخر بین دو کوه بوده و آب داخل آن از چشمه‌ای در اطراف تأمین می‌شده است. این چشمه به‌مرور زمان خشک شده است. در برخی دیگر از اسناد نیز اشاره شده که احمدشاه قاجار بخشی از تاج‌گذاری خود را در کنار این استخر قدیمی انجام داده است.

در زمان پهلوی اول و به دستور اسدی نایب‌التولیه آستان قدس با ایجاد استخر، مکانی برای شنا و تفریح جوانان در تابستان فراهم آمد. در کتاب «مزار میرمراد (نمایی از مشهد قدیم)» آمده است: «کسانی که می‌خواستند از استخر استفاده کنند، لباس‌های خودشان را در اتاقک‌های چوبی که به همین منظور درست شده بود، قرار می‌‌دادند. کف‌بندی آن طوری بود که در یک زمان هم شناگران ماهر و شیرجه‌بازان بی‌باک می‌توانستند وارد شوند و هم نوآموزان، افراد متفرقه و بچه‌های هفت، هشت‌ساله و... .» .

طراحی ماهرانه استاد کریم طاهرزاده

این استخر توسط زنده‌یاد استاد کریم طاهرزاده بهزاد طراحی شد؛ از جمله کارهای ماندگار استاد می‌توان به طراحی آرامگاه فردوسی، ساخت بیمارستان امام رضا(ع) و ساختمان هلال‌احمر هم اشاره کرد. او در فضاسازی و معماری حرم رضوی نیز به ارائه طرح پرداخت و به‌ظاهر طرح تفصیلی ایجاد فلکه دور حرم رضوی از ابتکارات اوست.

طرح استاد طاهرزاده برای استخر کوهسنگی بسیار ماهرانه بود زیرا هم ظرفیت فضا را برای تفریح بیشتر کرد و هم در موضوعی بسیار مهم، یعنی آبیاری بخشی از اراضی پایین‌دست خود که امروزه همگی زیر فضای ساخت‌وساز شهری فرورفته‌ است، دخالت داشته است. به نظر می‌رسد کار ساخت استخر در اوایل دهه1320به پایان رسید و این استخر از آب قنات مشهور سناباد تغذیه می‌شد.

تعویض آب، سالی یک‌بار

مجتبی نیک‌خواه، مدیر بوستان کوهسنگی، درباره این استخر قدیمی توضیح می‌دهد: «استخر 110در 100متر و در چهار قسمت با عمق‌های متغیری از یک و نیم متر تا چهار ونیم متر دارد. در طراحی‌هایی که در سال 1385و 1390مشاوران انجام دادند برای ایمنی بیشتر پیاده‌رو‌یی به عرض یک و نیم متر و عمق بیست‌سانتی‌متر دور تا دور استخر طراحی شد تا بدین شکل کمترین خطر را برای شهروندان داشته باشد.

 به لطف پروردگار تاکنون کمترین حادثه را در این استخر داشته‌ایم.روزانه عملیات جمع‌آوری آشغال‌ها از سطح آب انجام می‌شود. اما لای‌روبی و تخلیه آب استخر فقط در فصل سرما که درختان بوستان کمترین نیاز را به آب دارند انجام می‌شود. به طور معمول یک هفته تخلیه و لجن‌کشی زمان می‌برد و این‌کار در اسفند ماه و قبل سال نو انجام می‌شد.»

بوی نامطبوع از خود استخر نیست

مدیر بوستان کوهسنگی درباره بوی نامطبوعی که گاهی از استخر به مشام می‌رسید نیز بیان کرد: «آبی که به استخر وارد می‌شود از بالای کوه و طی مسافت طولانی به این فضا وارد می‌شود، به همین دلیل در طول مسیر گل‌ولای و آشغال زیادی با آب همراه و داخل استخر می‌شود. ته‌نشین‌شدن این مواد در طول شش یا هفت ماه بوی نامطبوعی ایجاد می‌کند. شاید استخر به خودی خود لجن نداشته باشد اما واردشدن آشغال و گل‌ولای سبب این موضوع می‌شود.»

نیک‌خواه گفت: « به خاطر دریاچه مصنوعی که در فاز2 وجود دارد در این استخر قایق‌سواری نمی‌شود و پرنده‌ای هم وجود ندارد. فقط افرادی که برای ورزش می‌آیند گرد این استخر جمع می‌شوند.»