راز ۵۳ سال زندگی خوشبخت خانم و آقای دیانت 
ندا؛ نویسنده بیباک محله فاطمیه است 
سنگ‌مزار «میلی مشهدی» به راه‌آهن برمی‌گردد؟
خراسان از روزگار دور به مهد زبان و ادب فارسی مشهور بوده و شاهد سرراست این لقب هم ابوالقاسم فردوسی است. این قله شاعری هرچند به عرض‌اندام کردن خیلی از شاعران این خطه مجال نداد، شد سرسلسله فارسی‌سرایان توس و خراسان و ایران. پس از فردوسی هم زمین خراسان که او روی آن پرورش یافت، مهد شاعران فراوانی شد که یادکردن نامشان یک بخش جدا می‌طلبد.
یکی از شاعران خراسان و مشهد که داستان سنگ گورش در سالگرد ثبت‌ملی شدن بنای یادمانش، سبب بحث و گفت‌و‌گو‌هایی شده «میلی‌مشهدی» است. میلی مشهدی قطعا در محافل ادبی خراسان شاعری شناخته‌شده است، اما داستانی جدید مرتبط به او، ما را بر آن داشت که سراغ زندگی‌نامه‌اش او برویم و از یک اثر تاریخی مربوط به او یاد کنیم؛ اثری که شاید همین روز‌ها شاهد نصب دوباره‌اش در حوالی قبر او باشیم.
ماجرا از این قرار است: گورجای میلی که ۲۳شهریور۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، مدت‌هاست از جایش خارج شده و به گفته مسئولان میراث‌فرهنگی، حالا در بقعه هارونیه، مرمت شده و آماده است که به مکان نخستینش برگردد.
«میلی» در مکتب شعری
«در ربع اول قرن دهم هجری مکتب تازه‌ای در شعر فارسی به وجود آمد که غزل را از صورت خشک و بی‌روح قرن نهم بیرون آورد و حیاتی تازه بخشید و در نیمه دوم همان قرن به اوج کمال رسید و تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت.
این مکتب تازه را که برزخی است میان شعر دوره تیموری و سبک معروف به هندی «زبان وقوع» می‌گفتند و غرض از آن بیان‌کردن حالات عشق و عاشقی از روی واقع بود و به نظم آوردن آنچه میان طالب و مطلوب به وقوع می‌پیوندد، یعنی شعر ساده بی‌پیرایه و خالی از هرگونه صنایع لفظی و اغراقات شاعرانه.
[..]پس از این نقل‌قول‌ها، باید گفت که میلی از گویندگان خوب وقوعی به‌شمار می‌آید. مؤلف «منتخب‌التواریخ» درباره او نوشته است که اگر تا این زمان (سال ۱۰۰۴) زنده می‌ماند، اکثری از این خام‌کاران را دل از سودای شعر سرد می‌شد.»
این را احمد گلچین‌معانی، شاعر و نویسنده و پژوهشگر، در کتاب «مکتب وقوع در شعر فارسی» نوشته است. همین شاهد تاریخی و چند‌جمله از گلچین‌معانی که سال ۱۳۷۹ در مشهد درگذشت و در مقبرة‌الشعرای توس، چسبیده به آرامگاه فردوسی، دفن شد، گواهی است بر اهمیت میلی مشهدی در مکتب وقوع.
محمد قهرمان، پژوهشگر و شاعر خراسانی که سال ۱۳۹۲ درگذشت و او هم در مقبرة‌الشعرای توس دفن شده است، در دهه ۷۰ اشعار میلی مشهدی را جمع‌آوری و تصحیح و با عنوان «دیوان میلی مشهدی» منتشر کرده است. قهرمان در مقدمه این دیوان اشعار می‌نویسد که این کار را به درخواست گلچین‌معانی انجام داده است.
زندگی «میلی»
میرزاقلی نام شاعری است که به میلی تخلص داشته و به میلی مشهدی معروف شده است. تاریخ تولدش را درست نمی‌دانیم، اما همین‌قدر می‌دانیم که در جوانی و در سال‌های ۹۸۳ یا ۹۸۴ قمری از دنیا رفته است. داستان زندگی میلی خیلی پرفرازوفرود است.
او در سال‌های عمرش روزگاری در شهر‌های خراسان، بعد در قزوین و گیلان، سپس در هندوستان زیسته است. از میلی در هرکدام از این شهر‌ها داستان‌هایی گفته شده که نشان می‌دهد زندگی‌اش چندان قرار نداشته و هر مرحله از حیاتش با مشکلاتی روبه‌رو بوده است.
در تذکره‌ها، میلی مشهدی را پرورش‌یافته دستگاه سلطان ابوالفتح ابراهیم‌میرزا آورده‌اند. ابراهیم‌میرزا نوه شاه‌اسماعیل اول و برادرزاده شاه‌طهماسب بود و در جوانی یعنی سال ۹۶۲قمری به حکومت مشهد منصوب شد و در دوره شاه‌اسماعیل دوم به‌دستور او کشته شد.
او در قزوین دفن شد، اما بعد‌ها دخترش جنازه او را به مشهد منتقل و در حرم امام‌رضا (ع) دفن کرد. ابراهیم‌میرزا مربی شاعران و هنرمندان بود و خودش با تخلص «جاهی» شعر می‌سرود. می‌گویند وقتی میلی در مشهد اسم‌ورسمی به‌هم زد، به سبزوار و ملازمت سلطان ابراهیم‌میرزا رفت که آن زمان حاکم سبزوار بود.
در این بین، ظاهرا کدورتی پیش می‌آید و میلی به قزوین، مرکز حکومت صفویان می‌رود. او پس از آن، به درخواست یکی از امرای گیلان، حوالی سال ۹۷۵قمری، مدتی آنجا ساکن می‌شود. آنجا هم امیر گیلان را فریب‌کار خطاب می‌کند و دوباره باروبندیلش را به قصد خراسان و قندهار می‌بندد.
هندوستان، پایان راه
میلی پس از اینکه مدتی در قندهار می‌ماند، به هندوستان می‌رود. از تاریخ آخرین سفرش خبر نداریم، اما ظاهرا سال ۹۷۹قمری به هندوستان رسیده است. میلی که طبق معمول هر‌جا رفته در مدح حاکم آنجا هم چند شعر سروده است، سلطان حسین‌میرزا، برادر ابراهیم‌میرزا و حاکم قندهار را هم ستوده و در شعری، از قصدش برای سفر هندوستان گفته است و اینکه می‌خواهد قدرتش را بر سخن‌گویان هندوستان نیز ظاهر سازد: «اکنون که از عراق و خراسان دلم گرفت/ بختم نشان به جانب هندوستان دهد.»
میلی مشهدی در هندوستان نیز نورنگ‌خان، از امرای آن سرزمین، را در هفت قصیده ستوده است، اما ظاهرا آنجا هم مشکلاتی پیش می‌آید و این حاکم هندی، به گفته «منتخب‌التواریخ» تصمیم می‌گیرد میلی را مسموم کند. در مقدمه «دیوان میلی مشهدی» آمده است: «در قصیده‌ای به مطلع «در گلو بینم گر از تیغ شهادت شربتی/ یک دم از عمر به تلخی رفته یابم لذتی» شاعر از نورنگ‌خان گله می‌کند و از او اجازه بازگشت می‌طلبد. چون ابیاتی کم‌وبیش کنایه‌دار در این قصیده دیده می‌شود، بعید نیست که در تصمیم نورنگ‌خان به کشتن شاعر مؤثر افتاده باشد، زیرا ممکن بوده میلی رنجیده‌خاطر ممدوح دیگری بیابد و این امر موجب سرشکستگی خان می‌شده است.»
همه اینها در حالی است که از قصاید میلی چنین برمی‌آید که او به دعوت نورنگ‌خان به هندوستان رفته بوده است.
سنگ قبر «میلی»
میلی مشهدی سرانجام در هندوستان از دنیا می‌رود و خیلی زود جنازه‌اش برای دفن به مشهد منتقل می‌شود. ظاهرا بنا به وصیت خودش هم به مشهد منتقل می‌شود. میلی سرانجام در قبرستان میرعلمون مشهد دفن می‌شود؛ قبرستانی که در روزگار گسترش شهر، برای همیشه زیر مشهد جدید دفن شد. همان زمان سنگ قبری صندوقی‌شکل بر مزار میلی نصب می‌شود که نمونه‌اش را در خراسان فراوان دیده‌ایم.
گورجای میلی که یک صندوق سنگی است، بعد‌ها با رشد شهر مشهد، افتاد وسط محوطه راه‌آهن و درست در فاصله چندمتری ریل قطار. ناگفته نماند، قبرستان میرعلمون از گورستان‌های قدیمی مشهد بوده که در حاشیه نوغان و در باغی بزرگ به نام امین‌آباد قرار داشته است.
احداث راه‌آهن، پرونده این گورستان قدیمی را برای همیشه بست، اما سنگ قبر میلی جایی همان اطراف در امان ماند تا اینکه آن هم پس از مدت‌ها، در شهریور ۱۳۸۲ به‌عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شد و کمی بعد هم از راه‌آهن، راهیِ خزانه میراث‌فرهنگی خراسان شد تا حفاظت و مرمت شود.
اکنون هم خبر‌ها می‌گویند پس از گذشت این همه سال، در توافقی بین شهرداری و میراث‌فرهنگی، قرار است سنگ قبر میلی دوباره جایی در اطراف ساختمان راه‌آهن مشهد برپا شود.
مشخصات گورجای «میلی»
سنگ قبر میلی در فهرست آثار ملی با عنوان «گورجای میلی» ثبت شده است. این سنگ قبر صندوقی‌شکل، روی تپه‌ای کوچک در قبرستان میرعلمون قرار داشت. جنس آن از سنگ صابون است و کمی بیش از دو متر درازا و نیم‌متر پهنا دارد. در گزارش ثبت‌ملی بنا آمده است که احتمالا روی سنگ کتیبه‌ای داشته که بر اثر گذشت زمان فرسوده و ناپدید شده است.
احداث راه‌آهن، پرونده این گورستان قدیمی را برای همیشه بست، اما سنگ قبر میلی جایی همان اطراف در امان ماند
با وجود این، بر حاشیه‌ای ده‌سانتی‌متری بر بالای بدنه صندوق، کتیبه‌ای است که دورتادور آن را در‌بر‌گرفته و صلوات بر ائمه (ع) را نشان می‌دهد. در پایین این صندوق یک حاشیه دوازده‌سانتی‌متری کار شده که از چهار طرف آن بیرون زده است، یعنی این پایه، ابعادی بزرگ‌تر از خود سنگ قبر دارد.
روی سطح بالایی این پایه، اشعاری از میلی به خط خوش نستعلیق حک شده که هر مصرع در یک کادر محصور شده است. روی یک ضلع این پایه، در چهار کادر، شعری از «میر تاریخی مشهد»، شاعر هم‌دوره میلی آمده که با‌توجه‌به ماده‌تاریخ، سال فوت او را ۹۸۴قمری بیان می‌کند و نشان می‌دهد که میلی جوان‌مرگ شده است: «میلی آن خسرو زمان که بر او/ بود ملک سخن مسلم رفت/ سال فوتش ز عقل جستم گفت/ آه میلی جوان ز عالم رفت.»
بر بدنه ضلع دیگر سنگ قبر، چند‌بیت از اشعار میلی که در مدح امام‌رضا (ع) گفته شده آمده است: «چنان حرارت خورشید باز شد جانکاه/ که آب بر سر خویش از حباب زد خرگاه/ سر سریر امامت، علی‌بن‌موسی (ع) / که همچو حضرت باری بری‌ست از اشباه/ شهنشی که به جایی رساند موکب قدر/ که آبروی ملایک فزود گرد سپاه.»
در فاصله نیم‌متری گورجای میلی هم سنگی برافراشته به ارتفاع تقریبا سه متر قرار داشته که حاوی اشعاری از میر تاریخی و میلی مشهدی است. خطوط روی این سنگ قبر تقریبا ناخوانا شده بودند. تزیینات این سنگ بسیار چشم‌نواز و پرکار است، به شکلی که در چند قاب تودرتو، هیچ جای خالی روی سنگ دیده نمی‌شود و پر است از اشعار و نقوش هندسی و گیاهی.
سنگ مزار لوحی میلی مشهدی در بقعه هارونیه
بازگشت سنگ مزار «میلی مشهدی» به جای خودش
موضوع وضعیت سنگ قبر میلی مشهدی سبب شد مسئله را از سازمان میراث‌فرهنگی خراسان پیگیری کنیم. محمود طغرایی، رئیس اداره ثبت و حریم معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی، درباره وضعیت کنونی گورجای میلی به شهرآرا گفت: «سنگ قبر میلی مشهدی مرمت شده و در اداره میراث‌فرهنگی حفاظت می‌شود. نامه‌نگاری‌هایی با معاونت شهری شهرداری مشهد انجام شده است تا این یادمان، جایی در محوطه راه‌آهن مشهد نصب شود. شهرداری مشهد نیز اکنون در حال بررسی این درخواست است.»
ظاهرا اقدامات اداری این اتفاق آن‌قدر جلو رفته است که باید همین روز‌ها و ماه‌ها منتظر بازگشت گورجای میلی مشهدی به راه‌آهن مشهد باشیم. این یادداشت بنا بود در روز ثبت ملی شدن گورجای میلی منتشر شود و ما هم چشم‌انتظار و امیدوار بودیم که با نصب سنگ قبر در محوطه راه‌آهن همراه شود، اما این ماجرا کش‌دار شد و با یک روز تأخیر از میلی نوشتیم.
با وجود این، هرچند هنوز مکان دقیق نصب سنگ قبر او قطعی نشده، خبر خوب هنوز به قوت خودش باقی است: یادمان شاعر مشهدی دوره صفویه، پس از چندبار جابه‌جاشدن، قرار است به‌زودی در نزدیکی مکان اصلی‌اش نصب شود.
* این گزارش سه‌شنبه ۲۵ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۷۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
