هنر مداحی در خانواده محمدرضا گرمابی موروثی است 
همدلی در روزهای سخت، عادت ماست 
«مَیلی مشهدی» پس از ۴۰۰ سال از راه‌آهن به هارونیه نقل مکان کرد!
خبری از قبر و سنگ‌های قبر شاعر عهد صفویه نیست! تاچندی پیش در فاصله حدود ۱۰۰ متری شمال شرقی ایستگاه راه آهن مشهد و ۱۰ متری آخرین ریل قطار در محله راه‌آهن مشهد مقبره «مَیلی مشهدی» یکی از شاعران دوره صفوی هنوز باقی بود، اما در سال ۸۹ مسئولان راه آهن برای توسعه خطوط ریلی تصمیم می‌گیرند آن را جابه جا کنند. در حین این جابه جایی است که ظاهرا به‌گفته یکی از مسئولان میراث فرهنگی سنگ قبرهای عمودی و افقی مزار آسیب می‌بیند! در ادامه، سنگ‌های تاریخی منقش به طر ح‌ها و خطوط هنری به محلی دیگر انتقال می‌یابد تا ترمیم شود.
بعد از چند سال که خبری از این سنگ قبر نبود، اکنون به موزه سنگقبرهای مجموعه هارونیه توس منتقل شده است.
گورجای میلی مشهدی به‌عنوان اثر ملی ثبت شده است
قبر میلی نشان می‌دهد که زمان صفویه در این محل، گورستان مهمی وجود داشته است؛ گورستانی در اراضی روستایی به نام امین آباد. بنابه مدخل «گورجای میلی مشهدی» در «دانشنامه تاریخ معماری ایران‌شهر»، این اثر تاریخی دوره صفوی در میدان شهید گمنام، بولوار شهید کامیاب قرار داشته و در تاریخ ۲۳/۶/۱۳۸۲ به شماره ۱۰۱۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آنچه از این گورستان تا آذر سال ۸۹ باقی‌مانده بوده است، توده‌ای خاک و دو سنگ گور افقی (صندوقی) و عمودی (مسطح) پُر نوشته قدیمیِ نفیس از جنس «سنگ صابونی» در شمال ساختمان راه‌آهن بوده که از حدود ۴۰۰ سال پیش جان به سلامت برده و تا همین اواخر به‌عنوان میراثی از گذشتگان جلب‌توجه می‌کرده است.
این دو سنگ صندوقی و کتیبه‌ای متعلق به گور شاعری شیعه از اهالی مشهد مشهور به میلی مشهدی است. ابیات منقور بر روی دو سنگ به تمامی محو و ناخوانا نیست و به‌جز شعر میر تاریخی مشهدی که بر سنگ عمودی گور میلی حک شده، مابقی اشعار از خود میلی به‌ویژه قصیده او در مدح امام هشتم (ع) است.
روی سطح ضلع شرقی این سنگ، در چهار کادر محصور شعری از یک شاعر مقارن‌با دوره زندگانی میلی مشهدی دیده می‌شود که آخرین مصرع این دو بیتی، به‌صورت ماده تاریخ، انتساب فوت میلی مشهدی را به سال ۹۸۴ قمری نشان می‌دهد. علاوه‌بر آن بر بدنه ضلع غربی سنگ هم ابیاتی معروف در مدح امام‌رضا (ع) به قلم زیبای نستعلیق نگاشته شده است.
گوری که ناپدید شد
براساس گزارشی از شهرداری مشهد در پاییز سال ۱۳۸۶ ش به نقل از روحانی‌نژاد، مسئول وقت امور تبلیغاتی اداره راه‌آهن مشهد، «به سبب آشنایی نداشتن مسئولان اداره راه‌آهن با فرد مدفون در این مکان، همچنین حاجت‌گرفتن چند تن از کارکنان این اداره از این سنگ قبر و فرد مدفون در آن (!) مسئولان اداره راه‌آهن گور مزبور را به‌صورت قبر یک فرد محترم (با محصورکردن سنگ قبر‌ها به‌وسیله طناب و پرچم‌های سبز «یازهرا (س)» و «یاحسین (ع)» و...) درآورده و از آن حفاظت می‌کردند.»
این مسئله تا سال ۱۳۸۹ به همین شکل ادامه یافت، اما در تاریخ ۱۷ آذر ۸۹، روابط عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی، به‌نقل از حمیدرضا محمدی نیک‌پور معاون حفظ، احیا و ثبت آثار تاریخی این اداره‌کل در زمان یادشده و محمود طغرایی، مدیر مرکز تحقیقات محوطه‌های تاریخی استان اعلام کرد: به دنبال نامه‌ای که از مدیریت راه‌آهن استان به این اداره‌کل، ارسال شد و باتوجه به مفاد درخواستی مبنی‌بر توسعه خطوط ریلی راه‌آهن در یک برنامه منسجم، محل حدودی گورجای این شاعر فرهیخته واکاوی شد و سنگ قبر میلی مشهدی که ازجمله سنگ‌های حجاری‌شده بسیار نفیس با نقوش و خطوط نستعلیق بسیار زیبا و در ردیف آثار ملی ایران بوده است، باتوجه به آسیب‌های وارده، مقرر شد ظرف مدت دو ماه مرمت شود.
بر این مبنا اعتبار مرمت این سنگ مزار که با ابعاد ۵۰×۲۱۰ سانتی متر بر روی گورجای مذکور قرار گرفته بود، ۲۰ میلیون‌تومان و عمده عملیات مرمتی شامل بازسازی و پاک‌سازی و استحکام‌بخشی و تثبیت اثر اعلام شد.
به گفته این مقام‌های مسئول در زمان یادشده، مقرر شد پس‌از رفع آسیب‌های وارده، این سنگ ارزشمند تاریخی برای بازدید عمومی علاقه‌مندان و گردشگران، در محل جدید آرامگاه این چهره فرهنگی شهر نصب شود.
سه سال از این خبر گذشت و باوجود قول دوماهه مسئولان، این سنگ در جایی نصب نشد. نگهبان شهرک کارکنان راه‌آهن، که سنگ قبر یاد شده در باغ آنجا نصب بوده است، می‌گوید: وقتی آمدند و سنگ قبر را کندند، قرار بود آن را به خواجه‌مراد یا خواجه اباصلت ببرند حتی جای مزار را نشان نگذاشته‌اند و محل گور، یک‌سره زیر سکوی جدید راه‌آهن رفت.
سنگ گور «میلی» مدتی در رباط طرق بود
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی درباره گور گمشده «میلی»، شاعر بزرگ مشهدی به خبرنگار ما گفت: سال ۸۹، راه‌آهن تصمیم به توسعه خط ۲ و ۳ گرفت و با توجه به اینکه محل مقبره میلی مشهدی شاعر قرن دهم هجری، بین این دو خط قرار می‌گرفت، پس از بازدید، طرحی ریخته شد که برمبنای آن، هم مشکل راه‌آهن حل و هم جایگاه این شاعر محترم حفظ شود.
حسین عباس‌زاده با بیان اینکه، چون قبر میلی، بنایی نداشت که نیاز یا ضرورتی برای مرمت داشته باشد، تا آن زمان توجه خاصی از سوی میراث‌فرهنگی احساس نشده بود، افزود: براساس این طرح، تصویب شد با هزینه‌ای مناسب ازسوی راه‌آهن، بقایای اسکلت و سنگ قبر جابه جا شود؛ بنابراین در داخل راه‌آهن بخش دیگری جانمایی و با یک کار باستان‌شناسی دقیق بقایای جسد به آنجا منتقل شد.
وی اظهار داشت: دو سنگ قبر عمودی و افقی این گور هم که در جریان عملیات جابه جایی در اثر کار لودر‌ها شکسته و آسیب دیده بودند، برای مرمت به رباط طرق منتقل شدند و یکی از کارشناسان زبده مرمت میراث فرهنگی استان، شکستگی‌ها و آسیب‌های آن را رفع کرد و سنگ‌ها برای نصب در محل جدید آماده هستند.
انتهای مجموعه راه‌آهن از درِ بولوار مجلسی، محوطه‌سازی شد و محل قبر میلی در آن، جانمایی شد
عباس‌زاده با اظهار اینکه «من در آن زمان معاون نبودم» اضافه کرد: این سنگ‌ها مدتی در رباط طرق بودند.
این مسئول با اشاره به مکان جدید قبر میلی مشهدی یادآور شد: انتهای مجموعه راه‌آهن از درِ بولوار مجلسی، حدود ۸۰۰ متر جلوتر فضای سبزی محوطه‌سازی شد و محل قبر در آن، جانمایی شد.
سنگ قبر میلی در هارونیه است
در پی اکتشافات مختلف در محدوده تاریخی خراسان، از سال ۷۷ نزدیک به ۶۰ سنگ‌قبر باارزش تاریخی و هنری، کشف و برای حفاظت به بقعه منسوب به هارونیه منتقل شد. یکی از سنگقبرهای معروف موجود در بقعه هارونیه، سنگ‌قبر میلی مشهدی است. در سال‌های ۸۹ تا ۹۲ خبری از این سنگ‌قبر نبود و برخی گمان می‌بردند که به سرقت رفته است، اما این سنگ اکنون در موزه سنگ قبرهای هاورنیه قرار دارد.
میلی دو سنگ دارد؛ یکی سنگ صندوقی و یکی هم لوحی. سنگ صندوقی آن نمونه کامل سنگ‌های صندوقی است که با ۳۶ بیت کامل آراسته شده است.
میلی را بیشتر بشناسیم
نام این شاعر، میرزاقلی و تخلصش در شعر «میلی» بوده است. او از هم‌عصران شاه‌طهماسب‌صفوی (۹۳۰ تا ۹۸۴ ق) بود که در مشهد ولادت یافت. برخى منابع فقط به ذکر این نکته که او از طایفۀ تکلّو یا ترک بوده است، اکتفا کرده یا نام زادگاهش را فروگذاشته‌اند ولى اکثر تذکره‌هاى معتبر، وى را مشهدی الاصل نوشته‌اند.
گفته شده که میلی در دستگاه یکی از شاهزادگان صفوی به نام سلطان ابوالفتح ابراهیم میرزا تربیت یافته بود. ابراهیم میرزا نوه شاه‌اسماعیل بنیان گذار سلسله صفوی و شاهزاده‌ای فرهیخته بود که هنر‌های گوناگونی مانند شاعری و خاتم‌بندى و تصویرسازی و خوشنویسی داشت. وی که حاکم مشهد بود، در زمان شاه‌اسماعیل دوم به فرمان این شاه خونریز کشته شد.
میلی بعد‌ها به دعوت نورنگ‌خان یکی از امیران هند به آن سرزمین رفت. شاعر مدفون در منطقه ما بیشتر عمرش را در مشهد و شهر‌هایی همچون سبزوار، قزوین، هرات و کشور هندوستان سپری کرد. استادفقید احمد گلچین معانی یادآور شده که به نوشته مؤلف تذکره خیرالبیان که کمی بعداز درگذشت میلی تحریر شده (۱۰۱۶ تا ۱۰۱۹ ق) و به سال ۱۰۳۵ ق در آن تجدیدنظر و تقدیم شاه‌عباس شده است، «میلی مشهدی در اصل از طبقه قزلباش و شیعه‌مذهب بوده و در مشهد نشو و نما یافته.
او پس از شهرت در شهر مشهد و سفر به سبزوار و ملازمت سلطان ابراهیم صفوی به سببی از شاهزاده مزبور رنجیده و عزم دارالسلطنه قزوین نموده و در میان شعرای مجتمع در دارالسلطنه نیز فضل و قدرت خویش را بر همگان ظاهر ساخته است.
اما از آنجا هم رخت به گیلان کشیده و نزد خان احمد میرزا، والی گیلان، قربتی یافته و عاقبت به سبب ایجاد کدورت میان میلی و میر جهانگیر، امیرالامرای خان احمد، دیگربار متوجه موطن اصلی خود، خراسان شده است، اما به‌سبب بی‌سامانی‌های این خطه در اواخر عهد، رخت به دیار هند کشیده و کمی بعد در سنین جوانی متقاضی اجل، بساط وجودش را برچیده که آن واقعه به سال ۹۸۴ ق اتفاق افتاد.»
نوشته شده که به دستور نورنگ‌خان، میلی را مسموم کرده‌اند. ظاهرا شاعر ما طی قصیده‌ای که ابیاتى کمابیش کنایه‌آمیز داشته، از نورنگ‌خان اجازه بازگشت می‌خواهد و بعید ندانسته‌اند که این قصیده در تصمیم امیر بر قتل شاعر تاثیرگذار بوده است. جسدش بنا به وصیت او به مشهد منتقل و در مکان فعلی دفن شد.
شعرمیلی
حدود هزارو ۵۰۰ بیت از اشعار این شاعر شامل قصیده، غزل، ترجیع و ترکیب‌بند در خلاصه‌الاشعار بازنویسی شده است. در سال‌های اخیر نیز استاد فقید، محمد قهرمان اشعار میلی را جمع‌آوری و تصحیح کرد و همراه با شرح حال وی با عنوان «دیوان میلی مشهدی (از گویندگان مکتب وقوع)» چاپ کرد.
درباره مکتب وقوع، استاد گلچین معانی در مقدمه کتاب ارزشمند «مکتب وقوع در شعر فارسى» مى‌نویسد: «در ربع اوّل قرن دهم هجرى مکتب تازه‌اى در شعر فارسى به وجود آمد که غزل را از صورت خشک و بى‌روح قرن نهم بیرون آورد و حیاتى تازه بخشید و در نیمه دوم همان قرن به اوج کمال رسید و تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت.
این مکتب تازه را که برزخى است میان شعر دوره تیمورى و سبک معروف به هندى «زبان وقوع» مى‌گفتند و غرض از آن بیان‌کردن حالات عشق و عاشقى از روى واقع بود و به‌نظم‌آوردن آنچه که در میان طالب و مطلوب به وقوع مى‌پیوندد، یعنى شعر ساده بى‌پیرایه و خالى از هرگونه صنایع لفظى و اغراقات شاعرانه.»
میلی که از گویندگان خوب وقوعى به شمار مى‌آید، در قالب‌های گوناگون غزل و قصیده و رباعی و... شعر سروده و علاوه‌بر اشعار عاشقانه، سروده‌هایی نیز در مدح شماری از صاحب‌منصبان روزگار دارد. او همچنین قصایدی در وصف امام‌رضا (ع) سروده است.
بخشی از دیوان میلی مشهدی
دل و ديده را نباشد، چه نهان چه آشكاره
نه تحمّل صبورى، نه تهوّر نظاره
ز تو بس كه نااميدم، به گمان خود نيفتم
اگرم به جانب خود طلبى به صد اشاره
برويد چاره‌جويان، پى كار خود، كه ديگر
به رميده آهوى جان، نرسد كمند چاره
ز كجاست بخت آنم كه به مجمع رقيبان
چو مرا ز دور بيند، كند از ميان كناره
نبود شرار آهم دم واپسين، كه با جان
به مشايعت برآيد، جگر هزار پاره
تب جان‌گداز ميلى ز عرق نيافت تسكين
چه خلل پذيرد آتش ز تردّد شراره
شب كه به بزم خويشتن، ديد من خراب را
رفت برون ز مجلس و ساخت بهانه خواب را
بعد هزار ناخوشى، وقت نظاره چون شود
بخت بد من آورد، پيش‌نظر حجاب را
لب ز جواب پرسشم بستى و من ز بيخودى
مى‌كنم از تو هر زمان، پرسش اين جواب را
دل به اميد خنده‌ات، گر بنهد زيان كند
هركه شناخت خوى آن غمزه پرعتاب را
مانع بى‌قرارى‌ام، گر نشدى وصال تو
قدر نمى‌شناختم، لذت اضطراب را
ميلى ازين فزون مخور مى كه مباد ناگهان
رهزن ياد او كنى، بيخودى شراب را
* این گزارش یکشنبه، یک دی ۹۲ در شماره ۸۵ شهرآرامحله منطقه ۳ چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
