از میز دانشگاه تا میدان شهادت 
انتقاد ساره سرگلزایی از بیتوجهی مشهدیها به هنر 
مسجد جامع صاحب‌الزمان(عج) یادگار کشاورزان و خیّران توس
نخستین‌بار بیست تا سی کشاورز توس سفلا بودند که آستین بالا زدند و بیش‌از یک قرن پیش در دل زمین‌های کشاورزی‌شان مسجد کوچکی ساختند؛ مسجدی به نام صاحب‌الزمان (عج).
ردپای کشاورزان را در عمران و آبادی توس می‌توان پیداکرد؛ کشاورز‌هایی که شاید امروز آبی برای حاصلخیز نگه‌داشتن زمین‌های توس پیدانکنند، اما روزگاری آن‌قدر شیفته این خاک بودند که از خودشان می‌بخشیدند تا توس آبادتر شود. نمونه‌اش پاگرفتن مساجد در محلات آن است.
از سر همین عِرق و بخشش اهالی، مساجد بسیاری در این محدوده پاگرفت که مسجد جامع توس سفلا یکی از آنهاست؛ مسجدی که امروز محور گردهمایی چندهزار ساکن توس است و سقفی برای رخداد‌های مهم مذهبی، اجتماعی و فرهنگی.
نخستین‌بار بیست تا سی کشاورز توس سفلا بودند که آستین بالا زدند و بیش‌از یک قرن پیش در دل زمین‌های کشاورزی‌شان مسجد کوچکی ساختند؛ مسجدی به نام صاحب‌الزمان (عج) در محله فردوسی.
این مسجد با افزایش جمعیت خراب شد، اما نامش از بین نرفت. وقتی مسجد جدید با قدم خیر و نیکوکارانه حسین ثابت‌بکتاش ۱۰ سال قبل شکل گرفت، دوباره همان تابلو مسجد قدیم به نام صاحب‌الزمان (عج) بر سردر آن نشست تا این نام از اولین کشاورزان توس در این محل به یادگار بماند.
مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج) توس سفلا حالا از مساجد بزرگ بولوار شاهنامه است که فقط یکی از برنامه‌هایش عزاداری و میزبانی از چندهزارنفر در روز عاشوراست.
مسجد ۵۰ متری کشاورزان
قبل‌از آنکه جمعیت مردم در توس سفلا زیاد شود، کشاورز‌ها کمی بالاتر از این محدوده، درست در دل شهر توس مسجد کوچکی ساختند به نام صاحب‌الزمان (عج).
علی عظیمی که با گذشت هفتاد‌بهار از زندگی‌اش، مثل سایر پیر‌های توس، ساخت آن مسجد را ندیده‌است، از مرحوم پدرش شنیده مسجد که به نام صاحب‌الزمان (عج) تابلو خورد، حاصل دسترنج ۲۸ کشاورز توس سفلاست.
او می‌گوید: کل مسجد پنجاه‌شصت‌متر بیشتر نبود. دیوارهایش گلی با سقف چوبی بود که داخلش علم چوبی قدیم اهالی نگهداری می‌شد. چون جمعیت کم بود، همه مردم در همین مسجد برای مراسم گوناگون جمع می‌شدند.
قدم خیر اهالی و حسین ثابت
اولین مسجد اهالی توس سفلا در سال ۱۳۵۳ تخریب شد تا مسجد بزرگ‌تری ساخته شود. باز هم کشاورزان قدیم توس، اولین قدم خیر را برداشتند و برای پاگرفتن مسجد بزرگ‌تر بخشی از زمین‌هایشان را بخشیدند.
فقط یکی از برنامه‌های مسجد، عزاداری و میزبانی از چندهزارنفر در روز عاشوراست
مرحومان حاج‌آقا رجبعلی کدخدایی و حسین عرفانی‌گلکار اولین قدم خیر را برداشتند. نورمحمد عرفانی‌گلکار، یکی از پسران مرحوم حسین عرفانی، می‌گوید: قرار شد مسجد جدید در دل توس سفلا ساخته شود؛ همین‌جایی که الان مسجد جامع شده است. مرحوم دایی‌ام، رجبعلی کدخدایی، ۱۶۰ متر و مرحوم پدرم هم ۱۰۰ متر زمین به نام مسجد هدیه کردند.
با پول جمع‌شده از مردم هم حدود ۱۰۰ متر دیگر زمین خریداری شد. آن زمان استاد حیدر رمضانی و اسدالله زابلی داوطلبانه پای کار آمدند و با کارگری اهالی یک‌سال نشده مسجدی سیصد‌متری ساخته شد.
آن‌طور‌که عرفانی می‌گوید، این مسجد هم بعد‌از چندسال برای جمعیت زیاد‌شده توس سفلا کوچک بود و در سال ۱۳۹۴ سنگ بنای مسجدی بزرگ‌تر در همین نقطه گذاشته شد.
مجید آراسته، عضو هیئت‌امنای مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج)، نوسازی دومین مسجد را خودش آغاز کرد و کسی بود که پیشنهاد ساخت مسجد بزرگ‌تر را داد.
او تعریف می‌کند: در زمانی که احسان زهره‌وندی، مدیریت آرامگاه فردوسی را برعهده داشت، یک روز آقای حسین ثابت‌بکتاش را دعوت کرد و از ما اهالی هم خواست درخواست‌هایمان را برای آبادی توس در این جلسه بگوییم. آن زمان آقای ثابت با هزینه خودش کار‌های زیادی در توس کرده‌بود. من درخواست بازسازی مسجد قدیمی توس سفلا را دادم. آقای ثابت هم بدون حرفی قبول کرد.
آن‌طور‌که آراسته می‌گوید، با قدم خیر آقای ثابت طی سه سال، مسجدی به وسعت هزارمتر برای اهالی توس ساخته شد و بر سردرش تابلو «مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج)» نشست.
او می‌افزاید: همه هزینه تملک و ساخت را آقای ثابت پرداختند؛ فقط آقای محمدرضا شادان‌پور (پریشانی) یک مغازه در مسیر را برای مسجد تملک کرد.
با پایان ساخت مسجد، آقای ثابت، برداشتن این قدم خیر را به مرحوم پدرش هدیه کرد که عکسی از او هم در مسجد نصب شده‌است.
مجید آراسته، عضو هیئت‌امنای مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج)
علم چوبی قدیم، علم فلزی جدید
درست وسط صحن حیاط مسجد جامع، علم بزرگی قرار دارد که نمادی از عزاداری مردم این خطه است.
حاج‌آقا عرفانی می‌گوید: قدیم علمی چوبی داشتیم که زمان عزاداری آن را وسط قرار می‌دادیم و در ماه محرم و صفر دورش سینه می‌زدیم. ولی چوب آن پوسید و این علم را که فلزی است، حاج‌محمد امینی خرید و به مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج) اهداکرد.
حاج‌آقا عرفانی که همچون مرحوم پدرش هم خادم مسجد است و هم از افرادی که روز قبل آغاز محرم علم مسجد را می‌بندد، درباره این سنت قدیمی تعریف می‌کند: در آخرین روز ذی‌الحجه، بزرگان محل در مسجد جمع می‌شوند و با روسری و پارچه‌های اهدایی علم را می‌بندند.
ما همچنان قائل به این رسم هستیم و به‌جز من، محمد‌علی درزابی به عنوان دیگر پیر و بزرگ توس، در این پارچه‌پوشی نقش دارد. این علم را در محرم پیش دسته می‌بریم که قدیم مرحوم محمد قنبری برمی‌داشت و الان قربان قره‌خانی و دوستانش برمی‌دارند.
مسجد محوری توس
آن‌طور‌که آراسته می‌گوید، به همان اندازه که مسجد بزرگ شده و نام جامع روی آن نشسته، برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی آن هم گسترش پیدا کرده و همدلی مردم برای اداره آن بیشتر شده‌است. برای نمونه بانوان درزمینه پشتیبانی همیشه فعال‌اند. جواد آراسته همیشه پای کار صوت و پخش اذان مسجد است. آقای عظیمی هیچ‌وقت برای آشپزی مسجد نه نمی‌آورد و امسال هفت‌دیگ شله پخت.
او می‌گوید: همه‌روزه در مسجد، نماز اقامه و برنامه‌های مختلفی برگزار می‌شود که کلاس قرآن و دعا، کلاس‌های کمک‌درسی، دوره‌های ورزشی، جلسات فرهنگی و... ازجمله آنهاست.
شیربرنج همچنان پابرجاست
مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج) میزبان سنت‌های بسیاری بوده است که پخت بلغورخدا، شیربرنج، حلیم و آبگوشت نذری، از مهم‌ترین آنهاست.
بیشتر آنها همچنان نه به قوت گذشته بلکه پابرجاست. حاج‌آقا عظیمی که مرحوم پدرش در‌کنار مرحوم حسین عرفانی از آشپز‌های اصلی این مسجد بودند، چنین نقل می‌کند: نذر اصلی مسجد آبگوشت بود که در زمان‌های عزاداری با گوسفند اهدایی مردم پخته می‌شد. حلیم هم با نذورات مردم پخته می‌شد.
حاج‌آقا عظیمی اضافه می‌کند: البته زحمت حلیم خیلی زیاد بود. مرحوم پدرم، مرحوم حاج‌آقا عرفانی و چند نفر دیگر با گندمی که مردم از محصول سالشان به مسجد اهدا می‌کردند، این حلیم را می‌پختند. از یک هفته قبل پخت در صحن مسجد، به اندازه یک چاه کوچک حفر می‌کردند. داخلش برای کوبیدن گندم فرش می‌شد. بعد با یک چوب بزرگ که حداقل ۱۰ کیلو وزن داشت، چند‌نفره گندم را می‌کوبیدند.
وقتی این چوب از بالا مستقیم روی گندم‌ها می‌خورد، نام علی (ع) بود که در توس می‌پیچید. بعد‌از جاسازی پوست‌ها گندم را می‌خیساندند و حلیم خوشمزه‌ای به نام امام‌حسین (ع) درست می‌کردند.
به گفته او الان بلغورخدا که غذا و نذری ویژه نزول باران بود، چندان پخته نمی‌شود، اما مراسم پخت شیربرنج همچنان پابرجاست.
او می‌گوید: در روز عاشورا زنان، شیر دوشیده گوسفندان را برای خودشان نگه نمی‌داشتند و به مسجد می‌دادند. با همین شیر‌ها مرحومان شهربانو ولی‌زاده، زهرا قربانی و فاطمه افشار برای شب شیربرنج می‌پختند. البته بعد‌ها مرحوم حاج‌حسن فردوسی‌پرست مسئول پخت آن شد.
گویا این مراسم همچنان حفظ شده و فقط تاریخ پخت آن از روز عاشورا به شب ۱۹ ماه رمضان تغییر پیدا کرده‌است.
* این گزارش چهارشنبه ۲۵ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۶۰۲ شهرآرامحله منطقه ۱۱ و ۱۲ چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
