محله فردوسی؛ خانه ابدی حکیم فرزانه توس

سیدی، ساجدی‌نیا| محله فردوسی نزد قدیمی‌های مشهد به شهرتوس معروف است. این محله در اصل بازمانده شهر تاریخی تابران توس است که در سده چهارم هجری به جای نوغان، مرکز ولایت توس بوده است. 

محله‌ای که آرامگاه حکیم فرزانه توس در آن قرار گرفته، از ادغام سه روستای قدیمی اسلامیه، توس سفلی و توس علیا شکل گرفته که روستای اسلامیه و توس سفلی در سمت چپ و راست آرامگاه فردوسی و روستای توس علیا در نزدیکی بنای هارونیه قرار داشته است.

محله فردوسی یکی از قدیمی‌ترین محلات شهر مشهد است که یادگار‌هایی به جا مانده از حدود هزار سال پیش را در خود حفظ کرده است. محدوده تاریخی و باستانی توس در مساحتی به وسعت ۳۶۰ هکتار، ارگ و یا کهندژ توس، دیوار یا باره توس، بنای منسوب به هارونیه، بقایای مسجد-مدرسه سلجوقی، آرامگاه امام محمد غزالی به اضافه آرامگاه ابوالقاسم فردوسی را در برگرفته است.

ارگ توس

ارگ توس یکی از معدود ارگ‌های به جا مانده در ایران از حدود قرن چهارم هجری است که پس از حمله‌های خانمان برانداز مغول‌ها، تیموریان و ازبک‌ها نیمه مخروبه برجای مانده است. ساختار ارگ کاملا شبیه به یک شهر است، کهندژ در میانه قرار دارد، محوطه‌ای مخصوص سکونت خدم و حشم در اطراف کهندژ، دیوار عظیم که البته امروز خرابه‌های آن مانده دورتادور محوطه را فراگرفته و پس از آن هم خندقی حفر شده است.

قلعه کهنه توس 

اوج شکوفایی و عزت تابران توس در سده‌های چهارم تا ششم هجری‌قمری بوده که بزرگانی همچون ابومنصور عبدالرزاق طوسی، دقیقی طوسی، حکیم ابوالقاسم فردوسی، اسدی طوسی، امام محمد و احمد غزالی، خواجه نظام‌الملک طوسی و خواجه نصیرالدین طوسی را پرورش داده است. وجه تسمیه فردوسی، وجود آرامگاه فردوسی در این محله و ارادت مردم به این حکیم بزرگ است.

خیابان شهدای توس سفلی

بافت

محله فردوسی با ۶۸/ ۹۳۶ هکتار وسعت، ۵۸۸۵ نفر جمعیت را در خود جای داده است. تراکم جمعیت این محله، ۲۸/ ۶ نفر در هکتار است که بسیار پایین‌تر از میانگین جمعیتی شهرمشهد است. دلیل آن هم به اصطلاح فریز شدن محله است که به دلیل قرار داشتن در محدوده میراثی اجازه ساخت و ساز را به افراد جدید نمی‌دهد و برای بازسازی ساختمان‌های قدیمی هم مقررات ویژه‌ای دارد.

مهمترین کاربری این محدوده، کشاورزی، گردشگری و مسکونی است. محله فردوسی بوستان محلی ندارد، اما فضای سبز جلوخان آرامگاه فردوسی تا حدودی مشکل کمبود فضای سبز محله را برطرف کرده است، هرچند نیاز اهالی به فضای سبز محلی کماکان پابرجاست. محله فردوسی به واسطه حضور آرامگاه حماسه‌سرای ایران، فردوسی بزرگ، سالانه پذیرای صد‌ها هزار گردشگر ایرانی و خارجی است، با این همه، محله برای پذیرایی از گردشگران امکانات کافی ندارد.

شکل و شمایل خانه‌ها در محله فردوسی قطعاتی با متراژ بالای ۲۰۰ مترمربع و روستایی است و بیشتر واحد‌های مسکونی ۱ تا ۲ طبقه و دارای حیاط هستند. محله فردوسی گذرگاه رودخانه کشف است که از جهت شمال‌غربی به این محله وارد شده و از جنوب‌شرقی از محله خارج می‌شود و در امتداد بولوار توس به سمت مشهد ادامه مسیر می‌دهد.

دسترسی

محله فردوسی به خطوط قطار شهری دسترسی ندارد. خطوط اتوبوس نیز داخل بافت محله دسترسی ندارد و به همین دلیل اهالی باید برای رسیدن به ایستگاه اتوبوس به حاشیه بولوار شاهنامه بیایند که میانگین زمان رسیدن به ایستگاه اتوبوس در این محله را به ۸ دقیقه و ۱۶ ثانیه می‌رساند.

بولوار شاهنامه تنها راه دسترسی اهالی این محله به مرکز شهر است که حدود ۲۰ کیلومتری فاصله دارد.

تصویر هوایی بافت پیرامونی آرامگاه فردوسی

امکانات فرهنگی و رفاهی

• آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر حماسه‌سرای فارسی بنایی باشکوه است که طراح آن کریم طاهرزاده بهزاد است و سال ۱۳۱۳ در مراسمی با حضور دانشمندان خارجی افتتاح شد. این بنا که در باغی ایرانی به وسعت شش هکتار قرار دارد به دلیل مشکلات ساختاری در سال ۱۳۴۳ مجدد بازسازی شد که اینبار پروژه را مهندس هوشنگ سیحون هدایت می‌کرد.
• در فضای آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان‌ثالث شاعر معاصر مشهدی و استاد بزرگ موسیقی سنتی، محمدرضا شجریان نیز آرام گرفته‌اند. در فضای بیرونی هم مقبره‌الشعرا (آرامگاه شاعران خراسانی توس) ایجاد شده است که شاعرانی از جمله محمد قهرمان، عماد خراسانی، ذبیح‌الله صاحبکار و گلچین معانی در این مکان دفن شده‌اند.
• کاربری بنای هارونیه که تنها بنای تاریخی تقریبا سالم به جا مانده از حمله‌های مغول و ازبک‌هاست، بر کسی مشخص نیست برخی به اشتباه آن را مقبره و یا زندان هارون می‌پندارند درحالیکه کارشناسان معتقدند این بنا خانقاهی است که کار ساخت آن به دلیل حمله مغول‌ها به اتمام نرسیده است.
• امام محمد غزالی‌طوسی از بزرگترین علمای دین و عرفان و ادب عربی و فارسی است. مزار او که پس از ۵۵ سال زندگی پربار در طوس درگذشت، سال ۱۳۷۴ در محوطه قبرستان سفالقان کشف شد.
• بوستان هفت هکتاری جلوخان که سال ۱۳۹۹ افتتاح شد، با مجسمه‌های حماسی غول پیکری که در محوطه آن نصب شده و همچنین فضای سبز خوبش، نه تنها مسیر ورود به آرامگاه فردوسی را زیبا کرده است که شب‌های تابستان پاتوق خوبی برای همنشینی اهالی و گردشگران شده است.
• دروازه رودبار که به تازگی به همت میراث فرهنگی احیا شده، نشان دهنده ورود به محدوده تاریخی توس و محله فردوسی است.
• سه مدرسه ابتدایی در محله فردوسی وجود دارد. میانگین دسترسی به این مدرسه‌ها، ۶۷۶ متر است. برای پیمودن این مسافت، کمی بیشتر از ۸ دقیقه زمان لازم است.
• وجود یک مرکز بهداشت و دو خانه بهداشت در محله فردوسی، میانگین فاصله زمانی برای رسیدن به این مراکز را به ۱۰ دقیقه کاهش داده است.
• ۶ مسجد در محله فردوسی وجود دارد. میانگین فاصله مکانی برای دسترسی به این مراکز مذهبی، ۴۹۲ متر است که برای پیمودن آن باید ۶ دقیقه زمان را پیش‌بینی کرد.
• دو سالن ورزشی به‌نام‌های شهیدخرمی و بسیج در این محله فعال است. میانگین فاصله زمانی برای دسترسی به این سالن‌ها، ۱۱ دقیقه است.

حدود جغرافیایی

محله فردوسی در انتهای بولوار شاهنامه قرار دارد و آخرین محله شمال غربی مشهد محسوب می‌شود. این محله در همسایگی محله چهاربرج قرار دارد.