سیدرضا هاشمی قدیمی‌ترین پارچهفروش طلاب است 
محله الهیه؛ پرچمدار منطقه ۱۲ است 
قصه شهرکی ۴۵ ساله در همسایگی «نخودک»
درباره نخودک و تاریخ آن یک‌بار به تفصیل در همین صفحه نوشتیم و گفتیم که سابقه تاریخی این مزرعه قدیمی در شمال باختری مشهد به دوره صفویه می‌رسد و مزرعه نخودک به‌دلیل سکونت موقت عارف مشهور، مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی، مشهور به «نخودکی»، در میان همه مردم ایران شهرت دارد.
در دوره معاصر نیز این مزرعه قدیمی شاهد اتفاقات گوناگونی بود؛ از ایجاد کمپ خانواده‌های جنگ‌زده در حاشیه آن بگیرید تا ساخت‌و‌ساز شهرکی که به «شهرک امام‌خمینی (ره)» مشهور شد و امروزه هم با همین نام شناخته می‌شود.
ساخت شهرک امام‌خمینی (ره) بر روی بخشی از اراضی مزرعه نخودک، نقش مهمی در الحاق این مزرعه به جغرافیای شهری مشهد داشته است؛ با‌این‌حال شاید کمتر‌کسی باشد که داستان ساخته شدن شهرک امام‌خمینی (ره) را بداند؛ مگر افراد سالمند منطقه که دیرزمانی ساکن این شهرک ۴۵ساله بوده‌اند. در گزارش امروز می‌خواهیم درباره تاریخچه شهرک امام‌خمینی (ره) بنویسیم.
اصلا چطور شد که شهرک را ساختند؟ چرا و با چه هدفی ساختند؟ ساخت آن چقدر طول کشید و متولی کار چه کسی بود؟ اینها سؤالاتی است که در یادداشت پیش‌ِ رو به آنها پاسخ داده‌ایم و تاریخ ۴۵ ساله این شهرک را در این سطور به یادگار گذاشته‌ایم.
پیش از ساخت شهرک امام‌خمینی (ره)
ساخت شهرک‌ها پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی، با هدف تأمین مسکن اقشار آسیب‌پذیر پیگیری شد. شهرک‌ها را معمولا روی زمین‌های حاشیه شهر‌ها بنا می‌کردند و به‌همین‌دلیل، قیمت تمام‌شده خانه‌ها در چنین مکان‌هایی، بسیار کمتر از بافت سنتی شهری بود و از‌این‌رو، افراد کم‌بضاعت می‌توانستند در خرید این خانه‌ها مشارکت داشته باشند.
داستان ساخت شهرک امام‌خمینی (ره) هم با عنایت به چنین موضوعی آغاز شد؛ آن هم روی اراضی یکی از قدیمی‌ترین مزرعه‌های حاشیه شهر مشهد، جایی‌که پیش از پیروزی انقلاب‌اسلامی، شاهد نزاع گسترده‌ای بر سر مالکیت بود. به همین سبب شاید بد نباشد که نخست به موضوع این نزاع و گزارش‌های مختصر مربوط به آن نگاهی داشته باشیم؛ اطلاعات ما درباره مالکان قدیم مزرعه نخودک چندان گسترده نیست.
می‌دانیم که باغ‌های زیبا و مزارع حاصل‌خیزی در اراضی این منطقه وجود داشته که افراد مختلفی مالک آنها بوده‌اند؛ مثلا طبق سند شماره۲۰۴۱۱۳ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، مربوط به دوره قاجاریه، «هاشم تُرک برنج‌فروش»، یکی از بازاریان مشهد، مالک بخشی از مزرعه نخودک بوده و قسمتی از کاهِ مورد‌نیاز آستان‌قدس را از همین مزرعه تأمین می‌کرده است. از مالکان شناخته‌شده متأخر این مزرعه هم می‌توان به خانواده‌های شهیدی و حبیب‌اللهی اشاره کرد.
با‌این‌حال، شواهدی قابل‌مطالعه در اختیار داریم که نشان می‌دهد نزاع بر سر مالکیت بخش‌هایی از اراضی نخودک، در سال‌های میانه دهه۱۳۵۰ خورشیدی وجود داشته است.
طبق گزارشی که بیشتر به «رپورتاژ» شبیه و توسط روزنامه خراسان در روز ۲۴بهمن سال۱۳۵۷ منتشر شده است، ظاهرا شرکتی ساختمانی، بخش‌های وسیعی از اراضی این مزرعه را با هدف تبدیل آن به یک شهرک مسکونی و با موضوع تولید مسکن ارزان خریداری کرده، اما اختلاف بر سر وسعت مالکیت، کار را به دعوای حقوقی کشانده بوده است.
مالک شرکت مزبور، در گزارش خود به روزنامه خراسان مدعی شده که جریانی با حمایت «عبدالرضا پهلوی»، یکی از برادران شاه مخلوع، دست به لابیگری زده و او را از حق مالکیتش در این منطقه محروم کرده است.
نتیجه این دعوای حقوقی بر نگارنده معلوم نشد، اما از محتوای گزارش چنین بر‌می‌آید که موضوع ایجاد یک شهرک روی اراضی مذکور، پیش از پیروزی انقلاب هم مطرح بوده و در سال۱۳۵۸ خورشیدی، با تغییر اساسی در ساختار ساخت و عرضه، وارد مرحله تصویب طرح شده است.
نمایی از کال غربی نخودک در دهه ۸۰ قرن ۱۴ خورشیدی
آغاز اجرای پروژه محرومیت‌زدایی
در آن زمان، متولی احداث چنین واحد‌هایی بنیاد تازه‌تأسیس «مستضعفان» بود. این نهاد انقلابی که برای صیانت از اموال باقی‌مانده رژیم سابق و استفاده از آنها برای ارتقای وضعیت معیشتی و زیستی اقشار محروم جامعه به وجود آمد و مدیرکل آن نیز از سوی رهبری تعیین می‌شد، وظیفه داشت با تجمیع و تمرکز این اموال، پروژه‌های کلان و مؤثری را به‌ویژه در حوزه مسکن و با هدف محرومیت‌زدایی اجرا کند.
در تیرماه سال۱۳۶۱ خورشیدی، روزنامه خراسان مصاحبه‌ای تفصیلی را با مسئول پروژه شهرک امام‌خمینی (ره) ترتیب داد و در آن، جزئیات این پروژه کلان با دقت فراوانی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. هدف از انجام این مصاحبه، مشخص شدن علت تأخیر در اتمام پروژه ساختمانی شهرک امام‌خمینی (ره) بود و بخش عمده‌ای از اطلاعات موجود در این نوشتار نیز از لابه‌لای سطور همین مصاحبه به دست آمده است.
اجرای پروژه شهرک، اما م‌خمینی (ره) در نیمه دوم مردادماه سال۱۳۵۹ خورشیدی کلید خورد. بنیاد مستضعفان، با طرح قبلی و با استفاده از ظرفیت شرکت‌های ساختمانی تابعه خود، باید در زمینی به مساحت هشتاد هکتار، ۲۲هزار واحد مسکونی ویلایی بنا می‌کرد.
اجرای پروژه شهرک، اما م‌خمینی (ره) در نیمه دوم مردادماه سال۱۳۵۹ خورشیدی کلید خورد
علاوه‌بر‌این‌ها، پیش‌بینی‌هایی هم برای ساخت مراکز آموزشی، دینی و تجاری در این شهرک صورت گرفت. قرار بود خانه‌های ساخته‌شده با یک‌سوم مبلغ اصلی در اختیار محرومان قرار بگیرد.
قطعات در‌نظر‌گرفته شده برای اجرای طرح این خانه‌ها دویست‌متری بود. یعنی باید در قطعه زمینی دویست‌متری، بنایی با مساحت ۴۵ تا ۷۵ متر‌مربع ساخته می‌شد. در آن زمان، چنین بنایی در مشهد حدود ۳۰۰هزار تومان قیمت داشت، اما این واحدها، با قیمت حدود ۹۰هزار تومان به مستضعفان واگذار می‌شد.
با‌این‌حال، مدتی بعد از آغاز طرح، مشکل نقدینگی به‌وجود آمد و عملا کار با دشواری‌های بسیاری روبه‌رو شد. به‌این‌ترتیب، درحالی‌که در سال۱۳۵۹ خورشیدی، وعده تحویل واحدها را برای یک‌سال بعد (سال۱۳۶۰ خورشیدی) داده بودند، اصولا هیچ واحدی در این تاریخ تکمیل نشد و در اختیار متقاضیان واجد‌شرایط قرار نگرفت.
مدیر پروژه در پاسخ به پرسش خبرنگار روزنامه خراسان درباره چرایی این تأخیر گفته بود: «در شروع کار و در فاز اول، شروع به ساخت حدود دویست دستگاه منزل مسکونی کردیم و به‌طور متوسط در مدت دو‌ماه‌و‌نیم سفت‌کاری آن را تا زیر سقف به انجام رساندیم و به‌علت نبودن مصالح مورد‌نیاز و کمبود آهن و سیمان و ... و همچنین کمبود بودجه و سوخت و وجود بحران ناشی از جنگ تحمیلی مدت هفت ماه عملا کار تعطیل شد.»
با‌وجود این مشکلات و ضرورت اتمام دویست واحد نخست و تحویل آن به مردم، بعد از اتمام این هفت ماه مرحله دوم را با ساخت چهارصد دستگاه ساختمان دیگر شروع کردند. این اقدام مشکلات را بیشتر کرد و باعث کُندی شدید اجرای پروژه شد و کار تا پایان سال۱۳۶۰ خورشیدی، به توقف کامل رسید.
ورود پیمانکاران برای اتمام پروژه
با هدفبه سرانجام رساندن پروژه‌ای که کم‌کم داشت صدای مردم را در می‌آورد، کار به‌صورت پیمانکاری ادامه پیدا کرد. در سال۱۳۶۱ خورشیدی، بنیاد مستضعفان کار ساخت این واحدها را به‌صورت پیمانی -یا به قول آن زمان «اَمانی» - پیش برد و برخی شرکت‌های ساختمانی خصوصی برای اتمام پروژه پیش‌قدم شدند.
مسئولان پروژه امیدوار بودند با این روش بتوانند دست‌کم تعدادی از خانه‌های این شهرک را به متقاضیان واگذار کنند و از فشار ناشی از تأخیر بکاهند. مدتی بعد، بنیاد مسکن انقلاب‌اسلامی و جهاد‌دانشگاهی هم برای حمایت مالی و مهندسی وارد عرصه شدند و شتاب کار افزایش چشمگیری پیدا کرد و طی سال۱۳۶۲ خورشیدی، به‌تدریج واحد‌های شهرک امام‌خمینی (ره)، با وجود کمبود شدید زیرساخت‌ها، به مردم واگذار شد و کم‌کم شکل و الگوی متفاوتی به خود گرفت.
در زمان مصاحبه روزنامه خراسان با مدیر پروژه، یعنی تیرماه سال۱۳۶۱ خورشیدی، ۸۵درصد از دویست واحد مرحله اول و ۴۰درصد از چهارصد واحد مرحله دوم شهرک امام‌خمینی (ره) به پایان رسیده بود. در مرحله اول پروژه، تنوع ساختمانی وجود داشت، به‌این‌معنا‌که خانه‌ها را به‌صورت یک، دو و سه‌خوابه می‌ساختند، اما در مرحله دوم، همه خانه‌ها به‌صورت دوخوابه احداث شد.
قسط‌های در‌نظر‌گرفته‌شده برای مردم، نسبتا بالا و بین ۲ هزار تا ۲ هزارو ۵۰۰ تومان بود که باعث می‌شد بخشی از جمعیت هدف پروژه نتوانند به آن برسند. برای جلوگیری از این وضعیت، بانک مسکن پای‌کار آمد و بخشی از انجام پروژه را با اقساط کمتر و طولانی‌تر ممکن کرد.
نکته جالبی که در همان زمان، توسط مدیر پروژه ابراز شد، مسئله فقدان تبلیغات برای این پروژه کلان ساخت مسکن بود. تبلیغات می‌توانست به جذب سرمایه و تسهیل عملیات پروژه منجر شود، اما در عمل کوچک‌ترین تبلیغی برای آن صورت نمی‌گرفت.
مدیر پروژه در پاسخ به چرایی جذب‌نشدن چنین سرمایه‌هایی هم گفته بود: «این کار مستلزم اعلام در رسانه‌های عمومی و تبلیغ درباره مسئله‌ای است که از یک‌بعد می‌توانست مشکلاتی به‌وجود آورد و آن [می‌تواند]فراهم کردن موجبات علاقه‌مندی روستاییان به زندگی شهری و افزایش موج مهاجرت روستاییان به شهر (که مخالف سیاست جمهوری اسلامی است) باشد.»
این واحدها سرانجام ساخته شدند ولی بعدها، مالکان برخی از این خانه‌ها، بخشی از زمین خود را واگذار کردند و به‌این‌ترتیب، خانه‌هایی با ابعاد کوچک‌تر در شهرک امام‌خمینی (ره) ظاهر شد. در کنار اینها، بخش اعظم ساختمان‌هایی که تحویل داده شده بود، طی دو دهه بعد، با هدف افزایش سطح زیر‌بنا تخریب و بازسازی شدند و عملا در اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، نشانه‌های معدودی از ساختمان‌های قدیمی شهرک وجود داشت.
امروزه این ساختمان‌ها به‌صورت بسیار‌محدود در گوشه‌و‌کنار شهرک امام‌خمینی (ره) به چشم می‌خورند.
* این گزارش سه‌شنبه ۱۷ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۲۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
