حمام «آغچه» در تصویری ۵۴ ساله

تا پیش از آنکه عبدالعظیم ولیان در زمستان سال ۱۳۵۳ خورشیدی تخریب بزرگ را در اطراف حرم رضوی آغاز کند و بر طومار حیات ۶۶ بنای تاریخی این محدوده، مهر پایان بزند، آثاری ویژه و دارای شناسنامه تاریخی خاص در این محدوده وجود داشت که برخی از آنها نه‌فقط از نظر تاریخی، بلکه از نظر عرفی و حتی معنوی نیز در میان مردم اعتبار ویژه‌ای داشتند.

حمام حضرتی یا حمام «آغچه» یکی از این بنا‌ها بود؛ حمامی که در ضلع شمالی حرم رضوی قرار داشت و می‌گفتند مکان آن همان مکانی است که پیکر مطهر امام‌رضا (ع) را بعد از شهادت آن‌حضرت غسل داده‌اند. حمام آغچه، موقوفه آستان‌قدس‌رضوی بود و مردم، به خصوص زائران، علاقه داشتند که پیش از تشرف به حرم مطهر، در آن غسل زیارت کنند و طاهر و پاکیزه به زیارت مشرف شوند.

تا پیش از تخریب بزرگ در سال ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ خورشیدی، حمام آغچه در شمال صحن عتیق، حدفاصل بالاخیابان (خیابان شیرازی) و خیابان طبرسی، در یکی از انشعابات فرعی بازار سنگ‌تراشان (حجارها)، مشهور به بازار حضرتی، قرار داشت و به‌همین‌دلیل، به «حمام حضرتی» نیز مشهور بود.

حمام آغچه بعد از ساخت فلکه در حدود سال‌۱۳۱۰ خورشیدی، داخل محدوده فلکه حضرت و مجاور حرم رضوی قرار گرفت. این حمام از نظر موقعیت، در محدوده محله نوغان واقع بود؛ محله‌ای که علاوه‌بر حمام آغچه، حمام‌های دیگری هم مانند «متولی»، «صاحب‌کار»، «شاهوردی‌خان»، «حاجی‌رستم کُرد»، «حاج‌صفر» و «حمام باغ» در آن فعال بودند.

درباره اینکه نام «آغچه» از کجا آمده، حرف‌وحدیث بسیار است. مرحوم عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ فرهنگ خراسان»، آغچه را یکی از همسران سلطان‌حسین بایقرا می‌داند که زنی خیّر بود و ظاهرا در بازار موقوفاتی داشت و به‌همین‌دلیل، بخشی از حاشیه بازار مشهد را به نام وی می‌شناختند. این روایت ظاهرا تنها روایت درخور‌اعتنا درباره حمام آغچه است. 

حمام یادشده از همان ابتدا موقوفه آستان‌قدس‌رضوی بود و به‌همین‌دلیل در بایگانی مرکز اسناد آستان‌قدس، ۱۱۳۷ سند درباره آن وجود دارد. بازار آغچه که نام حمام را از آن گرفته‌اند، در زمان فضل‌الله وزیرنظام، از نایب‌التولیه‌های خوش‌نام حرم‌مطهر‌رضوی در دوره قاجار، به بازار سنگ‌تراشان اختصاص یافت. این موضوعی است که «اعتمادالسلطنه» در کتاب «مطلع‌الشمس» به آن اشاره می‌کند.

حمام آغچه تا سال ۱۲۷۷ قمری (۱۲۳۹ خورشیدی)، تنها در قالب یک باب حمام خدمات‌دهی می‌کرد و به همین دلیل، به‌صورت نوبتی و روزدرمیان، مردانه و زنانه بود. در این سال با همت عضدالملک، حمام دیگری را درکنار حمام قدیمی آغچه ساختند و به این ترتیب، الگوی خدمت‌رسانی قبلی از میان رفت و حمام به‌صورت هم‌زمان و در قالب مردانه و زنانه شروع به خدمات‌رسانی کرد.

در حمام آغچه نیز مانند دیگر حمام‌های قدیمی مشهد، مشاغلی مانند «استاد حمامی»، «شاگرد حمامی»، «آبدارباشی»، «آب‌کش»، «صابون‌زن»، «سلمانی» و «تون‌تاب» وجود داشت که معمولا «استاد حمامی» حمام را از آستان‌قدس اجاره می‌کرد و اصطلاحا «مستأجر» آستان‌قدس بود. آنچه باید درباره حمام آغچه یا همان «حمام حضرتی» بدانیم این است که این حمام، تاریخی قدیمی‌تر از حمام مهدی‌قلی‌بیگ داشت و باید آن را قدیمی‌ترین حمام شناخته‌شده تاریخ مشهد بنامیم.

در فتومشهد امروز، تصویری قدیمی از سردر ورودی بازار حضرتی (در ضلع جنوبی حرم مطهر و در محل حدودی ورودی فعلی طبرسی) را می‌بینید که اوایل دهه ۱۳۵۰ خورشیدی و پیش از تخریب بزرگ برداشته شده است. در ورودی بازار، تابلوی «حمام حضرتی» خودنمایی می‌کند که یادگاری از حمام قدیمی «آغچه» است.

* این گزارش سه‌شنبه ۱۳ خردادماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۰۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.