خیابان رسالت ۳۲ در محله فاطمیه راسته «دلوسازها»ست 
سهیل با حرکت اسباب‌بازی‌هایش فیلم می‌سازد 
«باغ حرم»، کوچه کتیبه‌های تاریخی
تغییرات شهری هرچند برای رفاه حال بیشتر ساکنان نقاط مختلف شهر است، در اغلب موارد باعث گم شدن رد گذشته تاریخی آن محدوده‌ها می‌شود. این موضوع آن‌چنان است که امروزه در مشهد به‌سختی می‌توان گذشته درستی برای بسیاری از کوچه‌ها و محلات پیدا کرد؛ به‌همین‌دلیل هم وجود یک بنای کهن یا یک اثر تاریخی در هر‌کوچه یا محلی بسیار مغتنم است و می‌تواند قطعه‌ای از پازل گم‌شده تاریخ در آن محدوده باشد.
کتیبه‌ها یکی از این مواردند که البته تعدادشان بسیار اندک است، اما در این میان کوچه هاشمی‌نژاد -که در بین مردم مشهد به‌دلیل ایجاد بخشی از آن روی باغ وقف حرم امام‌رضا (ع) - به باغ‌حرم معروف شده یک استثناست؛ زیرا از معدود کوچه‌های مشهد است که وجود سه کتیبه مختلف در آن رهگشای بسیاری از نقاط کور تاریخش است.
کوچه «شهیدهاشمی‌نژاد» و نام‌هایش در طول تاریخ
کهن‌ترین نام شناخته‌شده برای این گذر، همین نام کوچه باغ حرم است که هنوز هم مردم محلی در معرفی کوچه از آن استفاده می‌کنند. گویا این عنوان، پیش از سال‌های ۱۳۱۰ قمری هم برای این کوچه استفاده می‌شده است؛ کتیبه سردر ورودی مسجد اماممحمدباقر (ع) شاهدی بر این ادعاست؛ در متن این کتیبه که موضوع آن نوسازی مسجد اماممحمدباقر (ع) در آن تاریخ است از عنوان کوچه باغ‌حرم برای گذر مجاور آن استفاده شده است.
در دوران پهلوی دوم به‌دلایل نامشخص برای معرفی این کوچه از باغ خرم استفاده شده است. این نام در هنگام ترسیم نقشه مشهد در این دوران ثبت شده و این در‌حالی است که باغ موسوم به خرم در ضلع دیگر خیابان عشرت آباد (هاشمی‌نژاد کنونی) قرار داشته است.
عنوان کوچه عشرت‌آباد ۷ دیگر عنوان رسمی این گذر در دوران پهلوی بود که پس از انقلاب ابتدا به شهید هاشمی‌نژاد۷ تبدیل شد و با تغییرات رخ‌داده در بافت میدان‌شهدا بر اثر اجرای طرح بزرگ نوسازی و بهسازی این محدوده، به شهید هاشمی‌نژاد۵ تغییر کرد. در شرایط کنونی در کنار این عنوان، نام یکی از شهدای ساکن در این کوچه، یعنی شهید عباسعلی رنجبر هم روی تابلوی نصب شده است و در ورودی کوچه به چشم می‌خورد.
نام‌هایی مانند کوچه حسینیه امام، کوچه مسجد خوردو، کوچه مسجد اماممحمدباقر (ع) و کوچه حسینیه متحده‌علیا از دیگر عناوینی هستند که هر‌کدام از سوی برخی از مراجعه‌کنندگان به این کوچه برای معرفی آن مورد‌استفاده قرار می‌گیرند؛ همچنین دو عنوان کوچه حیطه‌حاج‌کلبعلی و کوچه آیت‌الله شاهرودی نیز به‌دلیل وجود این محوطه صیفی‌کاری و منزل آیت‌الله در این کوچه هر‌کدام در دوره‌ای برای معرفی این مسیر مورد اقبال‌عمومی قرار گرفته‌اند.
کوچه «شهید هاشمی‌نژاد» در عصر قاجار
کوچه باغ‌حرم از آن دسته کوچه‌های مشهد است که ردپایش را می‌توان در آثار باقی‌مانده از عهد قاجار دید. این کوچه در نقشه دالمج به‌صورت سومین مسیر منشعب‌شده از کوچه غربی‌شرقی مجاور قبرستان هشت‌آباد منتهی به کوچه آب‌میرزا و راسته کوچه نوغان و در نزدیکی کوچه‌نو در بالاخیابان ترسیم شده است.
بر‌اساس این نقشه کوچه باغ‌حرم در آن روزگار مسیری بن‌بست بوده که از محور اصلی اشاره‌شده به سمت شمال‌غربی منشعب شده و در بخش انتهایی آن پس از پلاک‌های مسکونی باغات بالاخیابان قرار داشته است.
نزدیک‌ترین بنای عمومی به این کوچه در آن دوران تکیه کوچه‌نو بوده است؛ همچنین در نقشه سال ۱۳۰۳ خورشیدی هم این گذر به‌صورت مسیری جنوبی‌شمالی با دو فرعی غربی و شرقی بن‌بست ترسیم شده که مسیر اصلی آن در پایان به باغی بزرگ ختم می‌شده است.
این امر نشان‌دهنده رشد سکونت در کوچه و تبدیل برخی پلاک‌های بزرگ آن به پلاک‌های کوچک‌تر و شاید هم تبدیل برخی از قطعات باغی موجود در کوچه به پلاک‌های مسکونی در این دوره زمانی (حدود ۵۵سال) بوده است.
این مهم با مطالعه کتیبه مسجد اماممحمدباقر (ع) سندیت بیشتری پیدا می‌کند؛ زیرا در آن قید شده که در دوران مورد‌اشاره یک حسینیه بزرگ (ساخته‌شده توسط حاجی‌محمد‌اسماعیل عطار) و حوض‌انباری به نام حوض‌انبار باغ حرم (ساخته‌شده توسط حاج محمد‌جعفر‌ترک) در این کوچه وجود داشته است.
وجود این دو بنا خود بازگو‌کننده سکونت جمعیتی شایان‌ملاحظه در این کوچه است. این امر با اطلاعات ارائه‌شده توسط ساکنان قدیم کوچه مبنی بر سکونت تعدادی از یزدی‌های مهاجر به مشهد پس از قحطی‌های ایجاد‌شده در دوران محمدعلی‌شاهی نیز هماهنگی دارد.
کوچه «شهید هاشمی‌نژاد» در عصر پهلوی
تغییرات عمده روی‌داده در کوچه باغ‌حرم طی قرن۱۴ خورشیدی، بیش از هر‌چیز تابعی از تغییرات به‌وقوع‌پیوسته در میدان شهدا بوده است. ایجاد میدان شهدا (که در دو دهه نخست قرن ۱۴خورشیدی اتفاق افتاد) و سپس تکمیل خیابان‌های مجاور آن ساختار سکونت و زندگی در این کوچه را با تغییرات عمده‌ای همراه کرد.
البته ایجاد میدان مجسمه هم که در فاصله اندکی از این کوچه قرار دارد، سبب اقبال شایان‌ملاحظه مردم به سکونت در آن شد. عمده دلیل این امر فاصله تقریبا برابری است که این محدوده با حرم‌مطهر‌رضوی و مراکز دولتی ایجاد‌شده در خیابان ارگ دارد و در واقع، دسترسی به هر دو را آسان می‌کند.
همین امر در کنار قیمت پایین‌تر بهای ملک در این محدوده (نسبت به بافت مرکزی شهر) باعث شد بسیاری از افرادی که قصد مهاجرت به مشهد داشتند، سکونت در این محله را در اولویت‌های خود قرار دهند. به این صورت، علاوه بر یزدی‌هایی که در دوران قاجار در این کوچه ساکن شده بودند، برخی از اهالی شاهرود و مناطق مجاور آن هم ساکن کوچه باغ‌حرم شدند.
نقشه سال۱۳۳۳ خورشیدی که پس از تکمیل خیابان عشرت‌آباد ترسیم شده، نشان‌دهنده این موضوع است که حدفاصل ترسیم آخرین نقشه قاجاری مشهد تا این دوران، ساختار کوچه باغ‌حرم تغییرات بسیاری را به خود دیده است، آن‌چنان‌که بر‌اساس این نقشه، کوچه باغ‌حرم ششمین فرعی شرقی منشعب از خیابان عشرت‌آباد بوده است.
کوچه «شهید هاشمی‌نژاد» پس از انقلاب‌اسلامی
عمده تغیرات کوچه باغ حرم در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم مانند دوره پهلوی اول همچنان تابعی از تغییرات میدان شهدا بوده است. اجرای طرح نوسازی و بهسازی این میدان، تغییرات شایان‌ملاحظه‌ای را در این کوچه ایجاد کرد.
قرار گرفتن بخشی از ورودی اصلی کوچه در طرح میدان شهدا باعث شد ساختار این بخش کوچه به‌صورت کامل تغییر کند، به‌نحوی‌که اکنون نخستین پلاک‌های کوچه تبدیل به پایانه اتوبوس‌رانی و سپس پارکینگ عمومی شهید هاشمی‌نژاد شده‌اند.
همین مسئله سکونت را در بخش نخست کوچه با مشکلاتی رو‌به‌رو کرده تا‌حدی‌که این محدوده از کوچه، تقریبا خالی از سکنه است، اما مسجد روحوضی اماممحمدباقر (ع) همچنان فعال است و حسینیه امام هم که مانند مسجد کتیبه‌ای کهن در ورودی آن نصب شده، هر پنجشنبه میزبان فعالان مذهبی است.
بخش شمالی کوچه نیز تغییراتی شایان‌ملاحظه‌ای کرده و شاهد نوسازی بنا‌های قدیمی بوده است تا‌حدی‌که از همه ساختمان‌های ارزشمند این محدوده تنها ورودی خانه مرحوم حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین‌شاهرودی (امام‌جماعت سابق مسجد حوض‌لقمان) که مزین به کتیبه‌ای با خط مرحوم استاد رضوان است، باقی مانده است.
در اغلب نقاط کوچه آپارتمان‌سازی شده است و کوچه باغ حرم این روز‌ها میزبان ساختمان‌های بلند‌مرتبه و چند‌طبقه هم هست ولی با همه اینها، هنوز بقایایی از حیطه حاج‌کلبعلی در قالب یک خانه‌باغ رها‌شده و یک پلاک مسکونی تخریب‌شده در جلوی آن قابل‌شناسایی است.
ناگفته نماند بسیاری از قدیمی‌های کوچه هم از این محل به سایر نقاط شهر رفته‌اند و اغلب پلاک‌های آپارتمانی کوچه در اختیار غیرمشهدی‌هایی قرار دارد که هنگام سفر به مشهد و برای اسکان موقت خود از آنها استفاده می‌کنند. البته بیشتر پلاک‌های مجاور مسجد و حسینیه هنوز در اختیار ساکنان قدیمی کوچه یا ورثه آنان است.
نامداران کوچه «شهیدهاشمی‌نژاد ۵»
قدیمی‌ترین کسانی که بر‌اساس اسناد می‌توان آنان را ساکنان کوچه باغ‌حرم دانست، حاجی محمداسماعیل عطار و حاج‌محمد‌جعفر ترک، از واقفان حسینیه امام و حوض انبار اولیه مسجد اماممحمدباقر، هستند. پس از آنان باید از حاج‌کربلایی‌علی یا کلبعلی یاد کرد که باغ و گاوداری وی در انتهای کوچه قرار داشته و روزگاری مردم کوچه سبزی و صیفی‌جات و شیر مورد‌احتیاج خود را از باغ او تهیه می‌کردند.
آیت‌الله سیدحسن مرتضوی‌شاهرودی، چهره برجسته کنونی حوزه علمیه مشهد، مرحوم حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین شاهرودی، امام‌جماعت سابق مسجد حوض‌لقمان که اکنون پسرش نماز را در این مسجد برپا می‌دارد و فرمانده سپاه قدس جمهوری‌اسلامی، یعنی سردار اسماعیل قاآنی هم از برجسته‌ترین چهره‌هایی محسوب می‌شوند که روزگاری در این کوچه سکونت داشته‌اند؛ همچنین باید از مرحوم محمد‌گلدوز که به شغل پرچم‌دوزی اشتغال داشته و اکنون همسرش، خانم مهریزی، قدیمی‌ترین ساکن کوچه است، آقای روضه‌باشی که خواربار فروش بوده، آقای کفشدار‌طوسی که در دوران پهلوی نیروی شهربانی بوده، علی مشتاقی، نظامی سابقی که قربانی کرونا شد، سیدحسن عادل‌کاردان، از نخستین رانندگان شرکت اتوبوس‌رانی مشهد، مجید التجاعی که اکنون مسئولیت نگهداری مسجد امام‌محد‌باقر (ع) را دارد و خاندان نجاران‌طوسی که مدرس قران و مکتب‌دار بوده‌اند، به‌عنوان دیگر افرادی که بخشی از عمر خود را در این کوچه گذراندند، یاد کرد.
آقایان علی فقیه‌دامغانی، حاج محمدکاملان و علی‌اکبر قناد‌قهاری که هر سه از همراهان هیئت متحده‌حسینی علیا بودند نیز از جمله قدیمی‌های این کوچه محسوب می‌شوند. سرانجام اینکه شهیدان حمید و حسین همتی‌بنایی، عباسعلی رنجبر و طوسی‌مقدم هم از افتخارات این کوچه هستند که در جریان دفاع‌مقدس به شهادت رسیده‌اند.
* این گزارش سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۸۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
