روایت آیت اعجاز انقلاب اسلامی در کتاب محمد فتحی 
احمدفخر صباحی، فخر هنر مشهد بود 
عمارت انتهای خیابان کوهسنگی، اعتبار مشهد بود
عمارت کوهسنگی در گذشته یکی از مراکز اصلی و آبرودار شهر بوده که هرکس را که از نگاه مسئولان سرش به تنش می‌ارزیده است به آن دعوت می‌کرده‌اند. این ساختمان برای شهر، هم تالار پذیرایی بوده، هم هتل اقامتی برای مهمانان.
نمای استخر کوهسنگی همیشه با ساختمانی که در پشت آن آرام و با طمأنینه نشسته، هم‌نشین بوده است. عمر هم‌نشینی این زوج پیر اندک‌اندک می‌رود که با ۸۸سالگی آنها پیوند بخورد؛ در‌واقع از وقتی کلنگ ساخت این بوستان بر زمین نشست، این دو بنای تاریخی و هویتی هم با یکدیگر پا گرفتند تا بخشی از هویت شهری مشهد را به دوش بکشند.
عمارت کوهسنگی (که گاهی هم از آن به‌عنوان باشگاه یاد شده است) در گذشته یکی از مراکز اصلی و آبرودار شهر بوده که هرکس را که از نگاه مسئولان سرش به تنش می‌ارزیده است به آن دعوت می‌کرده‌اند.
این ساختمان برای شهر، هم تالار پذیرایی بوده، هم هتل اقامتی برای مهمانان مهم، هم محل تجمع، هم محل تفریح و خوش‌گذرانی، هم محل مذاکره، هم مکانی برای دمی فارغ شدن از غوغای جهان. ساختمان بی‌حاشیه کوهسنگی در محله بهشتی که در حاشیه همه تصاویر آن حضور دارد، امروز بهانه نوشتن این روایت شده است تا از تاریخ رفته بر خود به روایت اسناد و مطبوعات سخن بگوید.
کوهسنگی و نخستین عمارتش
تاریخ کوهسنگی به زمان شکل‌گیری رشته کوه‌های بینالود می‌رسد؛ تاریخی کهن و دور از دسترس. اما طبق اخبار و اقوال این کوهِ سنگی که خودش را به شهر چسبانده، تا دهه نخست قرن سیزدهم تقریبا دست‌نخورده و بکر بوده و از سال۱۳۱۰ به این طرف است که رد‌و‌نشان سازه‌های بشری در آن پیدا شده است؛ البته نگاهی دقیق‌تر ما را به بیست سال پیش از این تاریخ می‌برد و یک گمان دیگر را در ذهن زنده می‌کند.
شاید نخستین باری که ساخت یک ساختمان در این بخش از ییلاقات مشهد مطرح شد مربوط به زمانی باشد که نیرو‌های نظامی روس در این شهر حاضر بودند؛ درست در همان سالی که واقعه به توپ بستن گنبد حرم‌مطهر‌رضوی اتفاق افتاد. در میان مکاتباتی که در مرکز اسناد شهرداری مشهد برجای مانده است، می‌توان اوراقی را دید که در آن به این ماجرا اشاره شده است.
ظاهرا در ۱۳تیر‌ماه سال۱۲۹۱خورشیدی رئیس قشون روس به همراه نیروهایش در کوهسنگی که آن زمان دور از شهر بود، تمرین تیراندازی می‌کرده‌اند. آنها توسط کنسولگری به مسئولان امر اعلام می‌کنند که غیر از روز یک‌شنبه در بقیه روز‌ها از صبح تا ظهر از قزاق‌خانه (کاروان‌سرایی میان ارگ) به سوی کوه سنگی توپ شلیک می‌کنند.
در انتهای این مکاتبه آمده است: «.. و از چندی قبل برابر اطلاعاتی که صحیحا از اهالی رسیده، حضرات در کوه سنگی مشغول ساختمان و بنایی هستند.» این خبر در تلگراف دیگری که از سوی وزارت امور خارجه به دست آمده است تأیید می‌شود. پس با‌این‌حساب این بنا را باید نخستین بنایی دانست که در ییلاق کوهسنگی برپا و از آن با عنوان عمارت کوهسنگی یاد شده است، اگرچه تا‌کنون اطلاعات بیشتری درباره موقعیت و چگونگی بهره‌برداری از آن نداریم.
سال۱۳۱۶، سال قرارداد‌ها برای ساخت عمارت
علی مؤتمن، نویسنده کتاب «تاریخ آستان‌قدس‌رضوی»، در مقاله‌ای که درباره کوهسنگی در مجله آستان‌قدس به چاپ رسانده است درباره ساخت عمارت می‌نویسد: «در سال‌های ۱۳۱۴تا۱۳۲۰خورشیدی به دستور مرحوم فتح‌الله پاکروان، نیابت تولیت عظمی و استاندار خراسان، اطراف استخر مزبور به وضع جالبی خیابان‌بندی و طراحی و گل‌کاری گردیده، مجسمه‌های متعدد در آنجا نصب و عمارتی دو‌طبقه (دارای چند اطاق و سالن و سایر متعلقات در جنوب استخر ساخته‌اند که اکنون مورد‌استفاده است.»
البته طبق شواهد دیگر برپا کردن این ساختمان در زمان مرحوم محمدولی‌اسدی شروع شد و در زمان پاکروان ادامه یافت و وسعت گرفت. در نگاه عامیانه ساخت این بنا را بعضی افراد به آلمان‌ها نسبت می‌دهند که رد و نشانی از آنها میان اسناد شهرداری و آستان‌قدس وجود ندارد. نگاهی دقیق‌تر به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی ما را به روز‌های نخست سال۱۳۱۶ خورشیدی می‌برد.
در آن روز‌ها تکاپوی عجیبی وجود دارد تا ساختمان استخر ساخته شود. این موضوع را می‌توان از قرارداد‌های مختلفی که میان آستان‌قدس‌رضوی و پیمانکاران مختلف بسته می‌شود، فهمید. در یکی از قدیمی‌ترین قرارداد‌ها می‌توان به تأمین ۱۵ هزار آجر سفید و سی خروار آهک برای عمارت استخر توسط حاج‌قاسم‌ذوالفقار اشاره کرد که میان او و اداره کارپردازی آستان‌قدس بسته می‌شود.
تعهد مشابه با این مضمون میان حاج‌غلامحسین‌فخار در ۲۴فرودین سال۱۳۱۶ وجود دارد؛ همچنین قرارداد‌های مشابهی در ۳۱فرودین همین سال میان حاج‌حسین‌خوردو برای تأمین آهن و ۹شهریور برای ساخت دو دستگاه مخزن آب برای آشپزخانه و ساخت طارمی برای عمارت استخر توسط استاد علی آهنگر نیز وجود دارد.
نخستین باری که ساخت یک ساختمان مطرح شد مربوط به زمانی است که نیرو‌های نظامی روس در مشهد حاضر بودند
این قرارداد‌ها حاکی از پیش‌رفتن مرحله‌به‌مرحله ساخت این ساختمان در سال۱۳۱۶ است. پیمان‌های دیگری نیز در سال۱۳۱۷ وجود دارد که خبر از پایان کار ساختمان در این سال می‌دهد. در‌همین‌راستا قرار مکتوبی میان آستان‌قدس و استاد رجب‌نقاش‌میرزاده‌ظریفی در ۲خرداد‌ماه سال۱۳۱۷ خورشیدی گذاشته می‌شود تا عمارت را رنگ‌آمیزی کنند.
نکته جالب در این قرارداد تعیین مواد مصرفی برای رنگ‌کاری است که در آن تأکید شده روغن الف‌قزوینی یا تبریزی و سفیداب اعلای آلمانی برای دیوار‌ها و زامسقه و روغن الیف‌روسی برای کف استفاده شود؛ همچنین معاهده‌ای برای گل‌کاری، باغچه‌بندی و نهال‌کاری اطراف استخر و عمارت وجود دارد که در آن استخدام باغبان‌باشی و کمک‌باغبان‌باشی تا مهر‌ماه سال۱۳۱۷ خورشیدی و تعدادی عمله برای کار‌های عمرانی باغچه‌ها به تصویب رسیده است.
این ورق نیز نشان می‌دهد در این تاریخ تقریبا کار ساخت عمارت و استخر تمام شده و فضاسازی اطراف آن مورد‌توجه قرار گرفته است. در معاهده جالب دیگر قراری میان آقابالا حلبی‌ساز و آستان‌قدس نوشته می‌شود که در آن دو بخاری بزرگ و دو بخاری کوچک برای عمارت تهیه و نصب شود.
برق سال۱۳۱۹ به عمارت آمد
شاید با دیدن این قرارداد‌ها به این نتیجه برسیم که این عمارت خیلی زود تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید، اما با دنبال کردن اسناد متوجه خواهیم شد که این مجموعه تا سال۱۳۱۹ برق نداشته و با چراغ‌های الکلی و با حضور چراغچی‌ها روشن می‌شده است.
در ۱۹آبان‌ماه سال۱۳۱۶ صورت‌حسابی برای آستان صادر شده که در آن هزینه روشن نگاه داشتن کوهسنگی از ۵شهریور تا ۶ آبان‌ماه به مدت ۷۴شب با ۶۵۱شعله چراغ توری مبلغ ۱۹۶۸ریال بوده است. مکاتبات میان کارخانه نخریسی و نساجی و برق خراسان و عمارت کوهسنگی (که در نامه‌ها از آن به‌عنوان کلوپ فردوسی یاد شده است) حکایت از این دارد که این مجموعه حدود سه سال پس از بهره‌برداری به برق مجهز شده است.
در نخستین نامه که نایب‌التولیه آستان‌قدس به کارخانه برق نوشته، تأکید شده است که باید روشنایی عمارت کوهسنگی و اطراف استخر آن تأمین شود. ظاهرا آن زمان سیم‌کشی‌های ساختمان انجام شده ولی برق به عمارت نرسیده است.
در این مکاتبه آمده است: «.. غدغن خواهید نمود ولو اینکه لازم باشد ماشین کوچکی برای تأمین نور استخر و عمارت آنجا در محل کار بگذارند. فورا اقدام نمایند که رفع اشکال بشود.» ظاهرا چند‌روز بعد این بررسی‌ها توسط کارشناسان برق انجام شده و برق‌کشی به عمارت و استخر کوهسنگی انجام گرفته است. آمدن برق، اما سبب رونق این عمارت نمی‌شود؛ لذا آستان‌قدس تصمیم می‌گیرد که آن را اجاره دهد.
شکوفایی عمارت با واگذاری به شهرداری
یکی از اتفاقاتی که جان دوباره به کوهسنگی و عمارت آن می‌بخشد، مستأجر تازه آن، یعنی شهرداری مشهد است. در خبر روزنامه خراسان که در همین زمان به چاپ می‌رسد نیز درباره اجاره این عمارت و تعمیرات آن چنین آمده است: «موضوع اجاره کوه سنگی به وسیله شهرداری از آستان‌قدس‌رضوی، چندی است عملی شده و شهرداری برای تعمیر عمارت و حواشی آن مشغول اقدام می‌باشد.
زیرسازی میدان کوهسنگی برای آسفالت تمام شده و به‌زودی آسفالت میدان نیز انجام می‌شود؛ تعمیر عمارت و مجسمه‌ها و اطراف استخر نیز عملی شده و رنگ‌آمیزی مجسمه‌ها و ساختمان و ... پایان یافته است و مشغول کابل‌کشی سیم برق و تعمیرات آن می‌باشد و به‌زودی اطراف استخر به‌وسیله لامپ‌هایی که بر بالای مجسمه‌ها نصب می‌شود روشن خواهد شد.»
ظاهرا شهرداری تصمیم می‌گیرد تا طبقه پایین عمارت را اجاره دهد و قسمت بالای آن را برای پذیرایی سیاحان و میهمانان خارجی اختصاص دهد. قرارداد دیگری که حاکی از تمدید این اجاره‌نامه باشد در میان اسناد وجود ندارد، اما چنان که مشخص است، از آن سال به بعد شهرداری عهده‌دار مسئولیت این عمارت بوده است و اسناد مرکز اسناد شهرداری این ماجرا را تأیید می‌کند.
روزنامه خراسان از تشکیل مؤسسه‌ای به نام سازمان پارک‌ها و میادین و گردشگاه‌های عمومی متعلق به شهرداری مشهد در تاریخ ۲۷دی‌ماه سال۱۳۴۴خورشیدی در عمارت کوهسنگی خبر می‌دهد. طبق اسناد، ضیافت‌های شهرداری نیز در این مدت در باشگاه کوهسنگی برگزار می‌شود.
شهرداری در حدود سال ۱۳۵۰ آگهی مزایده اجازه عکس‌برداری در این بوستان و دیگر فضا‌های سبز شهر را به چاپ می‌رساند و حتی آگهی اجاره باشگاه را نیز این نهاد منتشر می‌کند. همه این اخبار حاکی از شکوفایی این عمارت در این سال‌هاست؛ عمارتی خاطره ساز برای مشهدی‌ها و غیر‌مشهدی ها.
* این گزارش شنبه ۱۸ اسفندماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۱۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
