تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
۲۷۰ سال فراز و نشیب تاریخی «مسجد بناها»
ساخت مسجد گوهرشاد، به دوره تیموریان بازمی‌گردد. اما به‌جز این بنای تاریخی، مساجد معروف دیگری هم از آن عصر، و هم از اعصار بعدی در مشهد ساخته شد که تعدادی از آنها به یادگار مانده و برخی هنوز پذیرای نمازگزاران فراوانی هستند. ازجمله آنها، مسجد «آقاحسین» (معروف به بنّاها یا شهدا) در خیابان خسروی است که تاریخی چندصد‌ساله دارد.
از نام «آقاحسین» به نام «مسجد بناها»
سیدکاظم (امیر) گوهرشادی، عضو هیئت‌امنای مسجد بناها (شهدا) است که در سال۱۳۵۵ ش، پس‌از ۲۰ سال کار در کسوت دبیری آموزش‌و‌پرورش بازنشسته شده و درحال حاضر به دام‌پروری و کشاورزی مشغول است. او درباره تاریخچه این بنای تاریخی به خبرنگار ما می‌گوید: بانی این مسجد، شخصی به نام «آقاحسین» بوده و تاریخ وقف و خصوصیات اینجا در یک سنگ‌نوشته که از قدیم بر دیوار مسجد نصب بوده ثبت شده است. ما چند سال پیش، از روی آن عکسی برداشته‌ایم و بازخوانی شده که از روی آن تاریخچه مسجد را خوانده‌ایم.
وی اظهار می‌دارد: زمین این مسجد از اول همین اندازه بوده و از جایی اضافه و کم نشده است. من بچه که بودم، یادم هست ساختمان اولیه مسجد را که خراب کردند، شبیه ساختمان مسجد گوهرشاد بود؛ پایه‌های ضخیم و ضربی‌های سنگین داشت. تمام مسجد اولیه را خراب کردند و معماران با این روش جدید، آن را دوباره ساختند تا وسعتش را متناسب‌با جمعیت زیاد کنند.
این مسجد حتی موقوفه‌هایی هم داشته ولی در زمان رضاشاه در آن زمانی که مساجد را بستند، موقوفه‌هایش را هم افرادی به نام خودشان کردند. آن زمان‌ها سند نبود و بیشتر امور با نوشته علما انجام می‌شده است، بنابراین عده‌ای فرصت‌طلب، موقوفه‌ها را به نام خودشان کردند؛ مثلا اینجا در کوچه پشتی، حیاط بزرگی است؛ می‌گفتند سیف که وکیل بود، آن زمان دیده این حیاط صاحبی ندارد، آن را تصاحب می‌کند. همچنین مغازه‌ای همین کنار هست که متعلق‌به مسجد بود، اما آن را هم به نام خودشان کرده‌اند. در‌هرحال تا سال۱۳۲۰ در مسجد بسته و به‌طور‌کلی به‌هم‌ریخته بود. اداره اوقافِ آن زمان، وسایل و میز و نیمکت و وسایل حذفی‌شان را آورده بودند اینجا و انبار می‌کردند و مسجد در‌اصل انبار آنها بود.
دوسهسال بعداز ۱۳۲۰ که تحولی ایجاد شد و مردم به مساجد و تکیه‌ها و حتی مدارس طلاب که اکثرا بسته بود، روی آوردند، اینجا را هم حاج‌آقا محمد اختراعی‌ثنایی که پدرخانم و پدر ناتنی من و آن زمان معمار استانداری در فریمان بود، بازسازی کردند. وی بعداز تحول، از فریمان که به مشهد آمد، مدتی بیکار شد و قدری زندگی ما سخت شده بود.
ایشان سپس معماران را جمع کردند و گفتند بیایید این مسجد را بازسازی کنیم. یک نفر دیگر هم از همکارانشان به نام حاج سیدمحمد معمار، همراهشان بود که تعدادی از معماران و بنّاها را جمع کردند و در منزلی در همسایگی، آنها را دعوت کردند و در آنجا از آنها اسم‌نویسی کردند. عده‌ای قبول کردند پول بدهند، عده‌ای اعم از بنّا یا معمار، خودشان قرار گذاشتند بیایند اینجا کار کنند. این بود که اینجا را با ابتکار فنی معماری ساختند؛ ازجمله اینکه بخشی از مسجدی که ساخته‌اند، پایه ندارد.
کل طول این فضای بزرگ با صنعتی خاصی که اجرا شده، ضربی خورده و ابتکاری فنی، علمی، معماری است و هیچ پایه در این طول و عرض نخورده و کل عرض مسجد در اصل همین بوده است. ازآنجاکه اولین ساخت‌وسازی بوده که در این مسجد و به‌وسیله معمار‌ها و بنّاها انجام شده، اینجا را بعداز نام آقاحسین به نام «مسجد بنّاها» می‌شناختند که الان هم گاهی به همین نام گفته می‌شود.
از «مسجد بنّاها» تا «مسجد شهدا»
وی ادامه می‌دهد: زمانی که مسجد تازه ساخته شده بود، امام جماعتی به نام «حاج شیخ عزیزا... محقق» نماز‌ها را برپا می‌کرد. به‌سبب آشنایی او با حاج‌آقای ما (اختراعی ثنایی) در سفر مکه، پدرخانم بنده از ایشان درخواست می‌کند که امام جماعت این مسجد شود. ۱۰-۱۲ سالی اینجا امام جماعت بود، بعد‌ها گفته شد که آقای محقق جزو صوفیه شده‌اند. این موضوع از نظر اعتقادی باعث شد مردم کم‌کم از او فاصله بگیرند و به جماعت نمی‌آمدند؛ فقط تعداد انگشت‌شماری می‌آمدند که او را نمی‌شناختند.
سپس از زمانی که آیت‌ا... فلسفی از نجف به تهران آمدند، آیت‌ا... میلانی از ایشان درخواست کردند که به‌عنوان شخصیت علمی مجتهد، به‌منظور رونق‌بخشیدن به حوزه علمیه مشهد، جماعت و تدریس را در تهران رها سازد و به مشهد کوچ کند. وقتی به مشهد آمدند، مدتی در همین کوچه زندگی می‌کردند و یکی از اهالی متدین محل به ایشان جا داد. بعداز چند وقتی صاحبخانه‌شان پیشنهاد کرد که از حاج‌آقا فلسفی برای جماعت دعوت کنیم که ایشان هم پذیرفتند.
از آنجاکه اولین ساختوساز این مسجد به‌وسیله معمار‌ها و بنّاها انجام شده، اینجا را به نام «مسجد بنّاها» می‌شناختند
گوهرشادی می‌گوید: بعداز آمدن آیت‌ا... فلسفی، وی علاوه‌بر نماز، منبر‌های ماه رمضان را می‌رفتند. در آن زمان جمعیت فوق‌العاده‌ای می‌آمدند، به همین دلیل معماران پیشنهاد کردند این مسجد را وسعت دهند. توضیح اینکه معماران اینجا هرسال ماه محرم و صفر را روضه‌خوانی داشته و دارند؛ در‌نتیجه با نظر آنها و با کمک مردم خیّر، این وسعت ۱۰-۱۲ متری ایجاد شد. در آن زمان حاج‌آقای اختراعی -خدا رحمت کرده- زنده بودند که با کمک ایشان، این پایه وسط برداشته شد؛ باز هم کاری کردند که این وسط پایه نخورد؛ مهندس معماری هم بود که در آستان قدس کار می‌کرد.
او پل آهنی مهمی این وسط انداخت که باز پایه نخورَد که در حال حاضر بین ساخت بعدی و این وسط مشخص است که پایه حمال بزرگی به ارتفاع‌های مختلف گذاشته‌اند. چند سال بعد هم که به‌دلیل حضور پربرکت آیت‌ا... فلسفی، جمعیت بیشتری به مسجد می‌آمدند، بقیه صحن را برای بار سوم با معماری آقای سخاوتی به مسجد افزودند و کل مسجدی که الان هست، در سه مرحله به وسیله مردم خیّر ساخته شد تقریبا دوسهسال بعداز انقلاب و در زمان جنگ، شهدا را مدتی به مسجد بنّاها می‌آوردند و از اینجا تشییع می‌کردند؛ به این سبب نام مسجد به «مسجد شهدا» تغییر کرد.
حضور خاطره‌انگیز جمعیت در مسجد بنّاها
عضو هیئت‌امنای مسجد بنّاها (شهدا) درباره برنامه‌های گذشته و حال حاضر این مسجد اظهار می‌دارد: دهه اول محرم و دهه آخر صفر، بنّاها در اینجا طبق معمول روضه‌خوانی می‌کنند. قبلا گاهی مراسم ترحیم هم برگزار می‌شد ولی الان به‌دلیل ترافیک سنگین خیابان خسروی مجلس‌ها کم شده است. همیشه نمازجماعت برپاست و گاهگاهی هم بعضی هیئت‌ها در برخی ایام مذهبی، مجلس‌های چند‌روزه بعداز نماز می‌گرفته‌اند. بعداز دهه اول ماه محرم، بعضی بانی می‌شده‌اند و ۱۰ روز دیگر اینجا روضه می‌خواندند. گاهی دو‌سه‌دهه اینجا روضه‌خوانی می‌شد که اخیرا کم شده است.
شب‌ها هم اینجا جماعت خوانده می‌شود. یک‌سال‌و‌نیم است که جلسات قرآن برگزار می‌شود که به من محول شده و شب‌ها اینجا یک صفحه قرآن و ترجمه لفظی آن را می‌خوانیم؛ ماه‌های رمضان هم اینجا یک دوره قرآن، ظهر‌ها خوانده می‌شد، اما امسال باتوجه‌به اینکه جمعیت کم بود و، چون عظمت قرآن حفظ نمی‌شد، بیشتر به حرم مشرف می‌شدیم.
وی با اشاره‌به حال و هوای امروز مسجد قدیمی آقاحسین می‌گوید: حالا از آن دوران که جمعیت زیادی به این مسجد می‌آمدند زمان زیادی گذشته و عده‌ای فوت کرده‌اند؛ بعضی هم که مانده‌اند، اگر توانایی جسمی داشته باشند، مرتب می‌آیند. از بانی‌های اصلی اینجا دو تا از برادران خیامی بودند که در زمان تجدید بنا‌های اینجا در سرمایه‌گذاری خیلی موثر بودند؛ حاج‌آقای ما هم در یک مرحله ۱۰ میلیون‌تومان برای ساختوساز کمک کردند و بقیه مسن‌تر‌ها بودند که برای نماز می‌آیند و بقیه هم کسبه محل هستند.
اما زمانی که آیت‌ا... فلسفی امام جماعت بودند، جمعیتی به‌واسطه عظمت شخصیت ایشان که مجتهد مسلم بودند، می‌آمدند که خاطره‌انگیز و کم‌سابقه بود. ایشان با‌وجود اینکه می‌توانستند توضیح‌المسائل داشته باشند، ازآنجاکه شکسته نفسی داشتند، به درخواست مردم در این زمینه، می‌گفتند «دیگران هستند و من نیازی به چاپ توضیح‌المسائل نمی‌بینیم.» ولی، چون شخصیت فوق‌العاده باتقوا و والایی از نظر علمی و... داشتند، به اعتبار ایشان حتی طلاب اهل علم از راه‌های خیلی دور، برای شرکت در نمازشان می‌آمدند ولی بعداز اینکه ایشان فوت شدند، جمعیت رو به کاهش گذاشت.
الان هم حاج‌محمد آقای فلسفی، آقازاده‌شان ظهر‌ها نماز می‌خوانند، اما چون راهشان دور بود، برای برپایی نماز مغرب و عشا، شب‌ها را به حاج‌آقای طالبیان محول کرده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: هیئت‌امنای این مسجد، آقایان نبوی که روحانی هستند، مشیری، هاشم‌نیا و در دوسال اخیر هم بنده هستیم. حاج‌آقا فلسفی هم مسئولیت هیئت‌امنا را دارند. همچنین از طرف هیئت‌امنا، مسئولیت اداره مسجد به عهده آقای مشیری است.
پایگاه بسیجی هم در مسجد داریم که مرتب برنامه‌هایی اجرا می‌کنند. قسمتی از مسجد که بالای سرویس بهداشتی است، در دوطبقه ساختوساز شده که یک طبقه آن دست بسیج است. طبقه دیگر هم محل یک هیئت تبلیغاتی بود که بعداز انقلاب با حضور حاج‌آقا هاشمی و حاج‌آقا دهشت (ره) و دو تا از علمای دیگر از اینجا به روستا‌ها مبلّغ برای آموزش می‌فرستادند و گاهی هم در روستا‌ها مسجدسازی می‌کردند.
الان هم حاج‌آقای هاشمی بعداز فوت حاج‌آقا دهشت به همراه آقازاده ایشان به مسجد رفت‌و‌آمد می‌کنند و قصد دارند برنامه‌هایشان را ادامه دهند و با مشورتی که با آقای فلسفی کرده‌اند، ازآنجاکه مسجد از نظر مادی کمی ضعف دارد، گفته‌اند قسمت بالا را به آنها اجاره می‌دهند که برای مسجد کمی درآمد ایجاد شود. چند مرتبه هم در طبقه پایین نوسازی انجام و برای ایجاد کانون فرهنگی اقدام شد که به نتیجه نرسید.
ساختمان جدید مسجد بنّاها ۷۲ سال قدمت دارد
حجت‌الاسلام محمد فلسفی، امام جماعت مسجد شهدا (بنّاها) نیز در گفتگو با شهرآرا‌محله می‌گوید: کتیبه و سنگ‌نوشته‌ای در قسمتی از مسجد نصب شده بود که خطش را بازخوانی کردیم. این کتیبه شامل شعری است و براساس آن، قدمت مسجد به حدود بیش‌از ۲۷۰ سال پیش و زمان شاهرخ‌میرزا، پسر نادرشاه افشار می‌رسد که به شخصی به نام «حسین» از حکومتی‌های آن دوره دستور ساخت مسجد داده شده و از آنجا این مسجد «آقا حسین» نام گرفته است.
محمدعلی سخاوتپور، معمار سومین دوره بازسازی مسجد تاریخی شهدا هم به خبرنگار ما می‌گوید: ازآنجاکه بنده جزو هیئت‌امنای مسجد هستم و در سطح شهر نیز تجربه ایجاد ساختمان‌های بزرگ را داشته‌ام، از‌سوی آقایان برای بازسازی مسجد دعوت شدم.
وی می‌افزاید: ساختمان اولیه مسجد آقاحسین در اصل مخروبه و بدون‌استفاده بوده که در سال۱۳۲۲ ش توسط بنّاها و معماران، به شیوه‌ای هنرمندانه و درقالب ضربی و بدون ستون ساخته می‌شود. چند‌سال بعد هم قسمت دیگری به آن اضافه شده است تا اینکه در سال۱۳۷۵ من و همکارانم از ضربی‌ها به بعد را با روش جدید اضافه کردیم؛ به این شکل که بدون اینکه به ضربی‌ها دست بزنیم، در‌اصطلاح معماران با یک ژوئن (فاصله ۱۰ سانتی‌متری) بقیه ساختوساز را در سه طبقه، هر طبقه ۲۸۰ متر به‌اضافه بالکن که ۲۰۰ متر است، ادامه دادیم. در این مرحله، ما صحن حیاط و درخت توت قدیمی معروف را به سرای مسجد اضافه کردیم.
وی با بیان اینکه ما ساخت مسجد را با‌وجود تردد و ازدحام زیاد در خیابان خسروی در مدت چهار‌ماه به سرانجام رساندیم، ادامه می‌دهد: ساخت مسجد در این مرحله به برکت حضور مرحوم آیت‌ا... فلسفی و خیران بدون نیاز به طلب پول از مردم انجام شد و فقط هرکسی که خودش خواست، پول داد.
* این گزارش در شماره ۱۶۷ شهرآرا محله منطقه هشت مورخ ۵ آبان ماه سال ۱۳۹۴ منتشر شد.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
