محله ۱۷ شهریور؛ مرکز برج‌های تجاری مشهد

تاریخچه

محله ۱۷ شهریور تا سال ۱۳۴۰ مزرعه سرسبزی بود خارج از دروازه شهر که در آن کشت و زرع می‌شد. این محله قبرستان قدیمی نیز داشت که حدود پنجاه سال پیش تخریب شد و جای مزرعه و روستا را به‌مرور ساختمان‌های مسکونی و اماکن تجاری گرفتند. میدان ۱۷شهریور پیش از انقلاب اسلامی به میدان کوروش معروف بود. در سال ۱۳۵۸ شورای فرهنگ عمومی استان خراسان رضوی نام این میدان را به‌دلیل واقعه جمعه سیاه، به ۱۷شهریور تغییر داد.

عمده‌ترین ویژگی این محله وجود کارخانه نخریسی در آن است که همچنان سازه آن پابرجاست. این کارخانه نقش پررنگی در خاطرات کهن‌سالان این محدوده دارد. بوق کارخانه نخریسی در گذشته حکم ساعت را برای اهالی اطراف داشته است. این کارخانه هنگام تعویض شیفت یک‌بار در ساعت ۶ صبح و یک‌بار ساعت ۲ ظهر بوق می‌زده و مردم نیز وقتشان را با همین بوق تنظیم می‌کرده‌اند؛ چنان‌که هنوز هم میان مشهدی‌ها اصطلاح «بوق کارخانه را زدند» به‌معنای اعلام وقت رایج است.

کارخانه یخ در خیابان نسترن مکان دیگری است که وجهه تاریخی محله ۱۷ شهریور را بیشتر می‌کند، اما سال هاست متروکه است. در سال‌های گذشته بیشتر ساختمان‌های قدیمی این محله تخریب شده و بخش عمده آن را هتل‌ها و مراکز خرید متعدد تشکیل داده اند.

کاروان‌سرای باباقدرت مزرعه آبادی بوده در جنوب شرق مشهد که در میانه راه کاروان‌سرای طرق تا دروازه پایین‌خیابان قرار داشته است. این کاروان‌سرای تاریخی یکی دیگر از مکان‌های هویتی محله ۱۷ شهریور است که دست‌کم از سال ۱۱۴۵ قمری نام آن در تاریخ آمده است. اولین‌بار نادرشاه افشار در وقف‌نامه‌اش برای تأمین آب سقاخانه اسماعیل طلایی از آب‌انبار این بنا یاد کرده است. در طومار علیشاهی نیز در سال ۱۱۶۰ قمری این کاروان‌سرا جزو باغات وقفی آستان قدس معرفی شده است.

بنا به کتاب «تاریخ شهر مشهد»، نوشته مهدی سیدی، کاروان‌سرای باباقدرت را اسحاق خان قرایی ساخته است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۰ توسط سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است و اکنون به‌عنوان رستوران، چای‌خانه و بازارچه صنایع دستی از آن بهره برداری می‌شود.

بافت

محله ۱۷ شهریور ۵۴۰۰ خانوار دارد که در وسعت ۱۲۷ هکتاری آن زندگی می‌کنند. در بیشتر نواحی این محله تراکم جمعیت بین ۵۰ تا ۳۰۰ نفر است، اما در بخش‌هایی از بولوار صدر و نسترین و بولوار فداییان اسلام این تراکم به نزدیک ۶۰۰ نفر هم می‌رسد. به‌طور میانگین می‌توان گفت تراکم جمعیت در این منطقه ۱۳۹ نفر در هر هکتار است.

فراوانی آپارتمان‌های چهار، پنج و شش‌طبقه در این محله تراکم جمعیت را در آن زیاد کرده است. ساختمان‌های سه‌طبقه نیز در بافت متراکم وجود دارد. در بافت سنتی و قدیمی این محله هنوز منازل حیاط‌دار و ویلایی با یک یا دوطبقه ساختمان وجود دارد.

حدود ۵۳ درصد اراضی این منطقه مسکونی، ۷ درصد تجاری و ۵ درصد صنعتی است. با وجود بافت متراکم در این منطقه، حدود ۲۰ درصد از آن را زمین‌های خالی و ساختمان‌های قدیمی مانند زمین‌های کارخانه نخریسی تشکیل می‌دهند. در گستره خود محله، فضا‌های سبز به‌صورت نقطه‌ای و خطی وجود دارد.

وجود خیابان و میدان ۱۷ شهریور می‌تواند هم از محاسن این محله باشد و هم از معایب. وجود مجتمع‌های تجاری متعدد در این خیابان آن را به مراکز خرید نزدیک کرده، ولی ترافیک و شلوغی نیز به‌همراه داشته است. ترافیک خیابان‌های اطراف حرم و بازار‌های ۱۷ شهریور به کوچه‌های این محله نیز کشیده و گاهی باعث مزاحمت برای اهالی می‌شود. راسته نسترن نیز در طول این سال‌ها در حال تبدیل‌شدن به بازار است.

دسترسی

دسترسی به خط یک قطارشهری از طریق بولوار فداییان اسلام، ۱۷ شهریور و پروین اعتصامی ممکن است. نزدیکی این محله به حرم مطهر رضوی از سوی خیابان ۱۷ شهریور و بازار رضا (ع) از مزیت‌های آن است. پراکندگی خطوط اتوبوس در محله ۱۷ شهریور تقریبا مطلوب است و به‌طور میانگین از هر نقطه محله تا ایستگاه اتوبوس ۱۷۴ متر راه است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• مجتمع‌های تجاری متعدد به‌ویژه برج تجاری آسمان یک و دو، محله ۱۷ شهریور را به یکی از مراکز مهم خرید پوشاک و کفش در مشهد تبدیل کرده است.
• وجود مجتمع گردشگری باباقدرت در کنار مراکز خرید و همچنین هتل‌های متعدد و مراکز اقامتی موجب شده است محله ۱۷ شهریور مرکز تجمع زائران و مجاوران بسیاری باشد. 
• این محله بوستانی که بتواند یک مکان تفریحی و فرامحله‌ای محسوب شود، ندارد و نزدیک‌ترین بوستان به آن بوستان میرزاکوچک خان در محله عنصری است.
• حسینیه امام خمینی (ره) که در زمان دفاع مقدس در سامان‌دهی امور مربوط به رزمندگان نقش داشته است، در این محله قرار دارد.
• مجموعه ورزشی سپاه و سالن فوتسال امام خمینی (ره) و شهید فهمیده سرانه ورزشی این محله را بیشتر کرده‌اند.
• دانشگاه علمی‌کاربردی شهید مطهری تنها مرکز آموزش عالی در این محله است. وجود پنج دبستان در این محله آن را از لحاظ آموزشی در جایگاه خوبی قرار داده است.
• درمانگاه شهید رجایی در یاران ۲۲ تنها درمانگاه عمومی این محله است و ساکنان باید با میانگین زمانی ۵ دقیقه به آن برسند. البته وجود بیمارستان امدادی در خیابان کوشش باعث شده است اهالی این محله برای درمان با مشکل چندانی روبه‌رو نشوند.
• این محله از نظر وجود مساجد از محلاتی است که فراوانی مسجد در آن وجود دارد. وجود ۱۰ مسجد و حسینیه در این محله باعث شده است که دسترسی به اماکن مذهبی به‌راحتی در آن صورت بگیرد. مسجد الحمید از مراکز مذهبی قدیمی این محله است. مسجد و حسینیه امام خمینی (ره) نیز از مراکزی است که در برگزاری مراسم مذهبی بسیار فعال است.
• کلانتری و ایستگاه آتش نشانی در محله ۱۷ شهریور وجود ندارد، اما در محله کوشش ایستگاه آتش نشانی و در محله پایین‌خیابان کلانتری نزدیک به این محله وجود دارد.
• مرکز مخابرات فداییان اسلام، مرکز توان‌بخشی شهید مطهری و زائرسرای امدادگران از دیگر مراکز پرمخاطب در این محله است.

حدود جغرافیایی

محله ۱۷ شهریور از دو سو با بولوار چمن، از یک سو با بولوار ۱۷ شهریور و از سوی دیگر با بولوار فداییان اسلام احاطه شده و میان محلات عنصری، مقدم، کارگران و چهنو محصور شده است. معابر این محله شامل خیابان‌های ۱۷ شهریور، عنصری شرقی، یاران، هدایت، نعیمی، حقیقی، هدایت، نسترن، چمن و صدر است.