با حفظ قرآن کار‌هایم نظم خاصی پیدا کرد 
موسی داوودی، دود انگشترسازی خورده است 
حاج‌تقی، شاهزاده قاجاری بود که ساکن مشهد شد
اراضی پشت برج‌و‌باروی شهر که محل کشت‌و‌کار اهالی بود، پس از توسعه مشهد در ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی به‌مرور به کوچه و محله تبدیل شد. البته این اراضی در ابتدا، محل استقرار صنایع کوچک بود و در ادامه کاربری مسکونی پیدا کرد. همین‌مسئله هم سبب شد در مشهد یک محله پانصدساله با یک محله صد‌ساله مجاور و پهلو‌به‌پهلوی هم قرار گیرند که کوچه «حاج‌تقی (حاج‌تقی مستعلی)» در محله پایین‌خیابان یکی از این کوچه‌های پدیدآمده پس از فروریختن بارو و حصار شهر است.
کوچه «حاج‌تقی» و اسامی آن در طول تاریخ
کوچه «حاج‌تقی» از معدود کوچه‌های شهر است که در زمان پیدایش تا‌کنون به همین یک نام خاص مشهور بوده است. این نام که به احترام اولین مالک و ساکن آن بر این کوچه گذاشته شد، آن‌چنان مقبول قدیمی‌های مشهد بود که هیچ‌گاه تغییر نکرد.
البته ناگفته نماند که در دهه ۸۰ قرن گذشته، شورای وقت شهر تصمیم گرفت که نام نخستین شهید کوچه را روی تابلوی ورودی آن نصب کند و کوچه به «شهید سیدجواد حسینی‌الارزی» تغییر نام داد؛ اما اندکی بعد به خواست اهالی محل و خود خانواده شهید، نام «سیدجواد حسینی‌الارزی» از روی کوچه برداشته شد و نام «حاج‌تقی» دوباره به آن برگشت.
نام شهید «حسینی» نیز روی فرعی شماره ۳ کوچه که در مجاورت منزل پدری شهید واقع است، قرار می‌گیرد. البته در سال‌های اخیر شهرداری برای حفظ نظم و کمک به شناسایی راحت‌تر کوچه توسط زائران، بر تابلوی ورودی آن علاوه بر نام «حاج‌تقی»، عنوان طبرسی۲۷ را هم ثبت کرده است.
در این بین بد نیست بیان شود نخستین فرعی کوچه هم که در قدیم به‌دلیل وجود حمام عمومی «گلزار» در آن، به‌نام کوچه «گلزار» شناخته می‌شد، پس از تخریب حمام، به نام دیگر‌شهید کوچه، یعنی «جواد معینی‌قالیبافان» تغییر نام می‌دهد. همچنین بر تابلوی ورودی یگانه فرعی غربی این کوچه که به خیابان طبرسی می‌پیوندد نیز علاوه بر نام این شهید، عنوان طبرسی۲۹ حک شده است.
کوچه «حاج‌تقی» تا پایان دوره قاجار
اسناد و اطلاعات موجود از وضعیت شهر مشهد در دوران پیش از مشروطه می‌گویند که محدوده کوچه «حاج‌تقی» در دوره قاجار مسکونی نبوده است. هرچند ثبت عنوان محوطه «میدان‌کهنه» بر بخش سبزرنگ شمال‌غربی مشهد که گرفتار در برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی بوده است، این شائبه را به‌وجود می‌آورد که روزگاری این محدوده مسکونی بوده است؛ اما محدوده موردنظر (اراضی میدان‌کهنه) که کوچه «حاج‌تقی» هم بخشی جنوبی آن را شامل می‌شود، در سال‌های قبل از مشروطه باغ‌راه‌هایی بوده که به پایین‌خیابان و کوچه نوغان ختم می‌شده است.
این وضعیت در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران با سکونت «آقابزرگ» و «حاج‌تقی» در این محدوده تغییر وضعیت می‌دهد و مسکونی می‌شود. اسناد می‌گویند که «آقابزرگ» و «حاج‌تقی» که دو برادر و از شاهزادگان قاجاری ساکن در سمنان بوده‌اند، به‌دلیل اختلاف با پدرشان از آن شهر فرار می‌کنند و همراه تنها خواهرشان به مشهد می‌آیند و در این حدود ساکن می‌شوند.
آنها با سرمایه‌ای که با خود آورده بودند، بخشی از زمین‌ها و باغات محوطه «میدان‌کهنه» مشرف به کوچه نوغان را خریداری می‌کنند. در ادامه هم «آقابزرگ» در انتهای کوچه (در محدوده دبیرستان «حاج‌تقی» «آقابزرگ» کنونی) و «حاج‌تقی» در ابتدای کوچه‌ای که اکنون به نام وی مشهور است، خانه‌باغ‌هایی برای خود می‌سازند و در آن سکنا می‌گزینند.»
«حاج‌تقی» که در این سال‌ها به تجارت پوست و پشم در تجارتخانه‌ای در انتهای نوغان مشغول بوده، از کمک به نیازمندان فروگذار نمی‌کرده و در خانه اش به روی همه مردم باز بوده است. این روند تا هنگام حیات همسرش، «مروارید‌خانم»، ترک نمی‌شود و به‌این‌صورت است که نام او در ذهن مردم قدیم مشهد جاودانه می‌ماند و کوچه بن‌بستی که خانه‌اش (پس از ایجاد خیابان طبرسی در دهه اول سده ۱۴ خورشیدی) در آن قرار داشته است، به نام وی مشهور می‌شود.
کوچه «حاج‌تقی» در دوران پهلوی
روند گسترش و توسعه کوچه «حاج‌تقی» در دهه‌های نخست پس از ایجاد، یعنی دو‌سه‌دهه اول قرن ۱۴ خورشیدی با فروش اراضی شخصی «حاج‌تقی» توسط همسرش برای امرارمعاش و البته کمک به نیازمندان بسیاری که به خانه او مراجعه می‌کردند، ادامه پیدا می‌کند.
مقایسه دو نقشه ترسیم‌شده از مشهد در سال‌های۱۳۲۵و۱۳۳۳ به‌خوبی این رشد و گسترش را نمایان می‌کند. تنها در فاصله‌ای هشت‌ساله وسعت این دو کوچه تقریبا ۵ /۱ برابر شده و تعداد فرعی‌های شمالی و جنوبی آن نیز افزایش پیدا کرده است.
کوچه «حاج‌تقی» پس از انقلاب
شرایط کوچه «حاج‌تقی» در سال‌های نخست پس از انقلاب تا آغاز اجرای طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی تغییر خاصی نسبت به سال‌های قبل از آن نداشته است. پس از اجرای این طرح است که شرایط کوچه به‌یک‌باره تغییر می‌کند، آن‌چنان که نه‌تن‌ها از یک کوچه بن‌بست به یک معبر عمومی دارای ارتباط با سایر معابر تبدیل می‌شود، بلکه شرایط زندگی هم در آن دستخوش تغییراتی عمده می‌شود.
در‌واقع قبل از اجرای این طرح، کوچه «حاج‌تقی» یکی از مسکونی‌ترین فرعی‌های خیابان طبرسی محسوب می‌شد و اغلب پلاک‌های آن در اختیار مجاوران مشهدی بود و کمتر بنایی را می‌توانستیم در آن پیدا کنیم که مورداستفاده زائران قرار بگیرد؛ اما اجرای طرح بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم‌مطهر، شرایط را به طور‌کامل دگرگون کرد.
در وضعیت فعلی، اگر از برخی فرعی‌های کوچه «گلزار» یا همان «حاج‌تقی» شماره۲ صرف‌نظر کنیم، در کل کوچه تعداد پلاک‌هایی که مشهدی‌ها در آن ساکن هستند، به تعداد انگشتان یک‌دست هم نمی‌رسد و همه به مکان‌های اقامتی برای زائران تبدیل شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر بسیاری از پلاک‌های این‌کوچه در جریان اجرای طرح نوسازی تخریب و جای آنها را مجموعه‌های بلندمرتبه اقامتی مرتبط با شهر‌های مختلف کشور، خاصه مناطق شمالی و البته عرب‌نشین کشور، گرفته‌اند.
درست به همین دلیل یگانه خانه کوچه را که هنوز بوی دهه‌های۴۰و۵۰ را می‌دهد و ساکن دارد، در انتهای آخرین فرعی کوچه «گلزار» مشاهده می‌کنیم. البته در جریان همین تغییرات ضمن بازشدن مسیر انتهایی کوچه و مرتبط شدن آن با کوچه راد، تنها فضای آموزشی کنونی آن، یعنی مدرسه «شاهد‌طاها» هم احداث شده است. همچنین کوچه «گلزار» هم از بن‌بست خارج شده و در محدوده بخش انتهایی حمام «گلزار» سابق به خیابان طبرسی متصل شده است.
سرانجام اینکه به‌رغم همه این تغییرات بخش نخست کوچه که زمانی تأمین‌کننده مایحتاج عمومی ساکنان مشهدی کوچه بود، حالت بازاری خود را از دست نداده است و تنها فروشندگان آن به‌جای اجناس موردنظر مشهدی‌ها، به ارائه اقلام مطلوب زائران روی آورده‌اند.
چهره‌های شاخص کوچه «حاج‌تقی»
از «حاج‌تقی مستعلی»، بنیان‌گذار سمنانی کوچه، که بگذریم، می‌توانیم چندخانواده را نام ببریم که بیش از هفتاد سال در این کوچه سکونت داشته‌اند. خاندان «خیرخواه» یکی از این خانواده‌ها محسوب می‌شود که هرچند طی سال‌های اخیر اغلب اعضای آن از این محله کوچ کرده‌اند؛ اما هنوز یکی از آنان در تنها مغازه گل‌دوزی کوچه، مشغول فعالیت است.
خانواده «میرزا‌حسین حسینی‌نجات» هم دیگرقدیمی محله محسوب می‌شود که به‌رغم درگذشت بزرگ‌خاندان هنوز ردپایی از این خانواده در کوچه «گلزار» دیده می‌شود؛ همچنین باید از خانواده‌های «خداداد حسینی»، «غلامرضا تاجور»، «صنعتی»، «سجادی»، «شفیعی» و «نباتی» به‌عنوان دیگر‌ساکنان قدیمی این کوچه یادکرد که تا پیش از اجرای طرح نوسازی هر‌کدام چند‌پلاک کوچه را در اختیار داشتند.
دو خانواده «صباغیان» و «سبحان‌منش» هم دیگر‌ساکنان این محله بوده‌اند که در جریان طرح نوسازی به نقاط دیگر شهر نقل‌مکان کرده‌اند. «امیری» و «پاینده» هم از دیگر خاندان‌هایی هستند که هر‌کدام دوره‌ای در این‌کوچه سکونت داشته‌اند.
همچنین باید از خانواده شهیدان «سیدجواد حسینی‌الارزی» و «جواد معینی‌قالیبافان» یاد کرد که پس از گذشت سال‌ها از شهادت فرزندانشان به‌ترتیب در میانه کوچه اصلی و در فرعی آخر کوچه «گلزار» سکونت و یاد شهیدانشان را این‌گونه زنده نگه داشته‌اند. سرانجام باید از تنها لوازم‌منزل‌فروشی کوچه، یعنی آقای «هژبر» یاد کرد که از حدود هفتاد سال قبل در این کوچه مشغول فعالیت است.
* این گزارش دوشنبه ۲۱ خردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۳۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
