روایتی درباره نخستین اثر مشهدی که ثبت ملی شد

حرم مطهر رضوی به عنوان آغوش امن مشهد سال‌ها نگین مرز و بوم خراسان و ایران بوده است، ولی تا ۹۲ سال پیش کسی به آن با‌عنوان اثری تاریخی فکر نکرده بود. سال ۱۳۱۰ خورشیدی به اهمیت وجه تاریخی و باستان‌شناسی حرم توجه شد و آن را همراه با مصلای پایین‌خیابان و مقبره خواجه‌ربیع در فهرست آثار ملی ایران ثبت کردند.

۱۵ دی همان روزی است که حرم مطهر امام‌رضا (ع) به‌عنوان صدوچهلمین اثر ثبتی ایران بدل شد. به همین بهانه هم ما در یک چهارشنبه زیارتی دیگر به سراغ این موضوع رفته‌ایم تا با شما از مراحل ثبت حرم مطهر و ماجرا‌های گذشته بر این رویداد بگوییم.

توجه به گنجینه‌ها از کجا شروع شد؟

خدا رحمت کند میرزا قلی‌خان صنیع‌الدوله را؛ نخستین کسی که دلش به حال میراث کهن این مملکت سوخت و فکر ساخت اداره عتیقات را در ایران بنیان گذاشت. شاید اثر انقلاب مشروطه بود و توجه به آثار باستانی ایران که تأسیس سازمانی برای صیانت و نگهداری از این گنجینه‌های گران‌بها را جلوه داد، اما هرچه بود، سال ۱۲۸۸ خورشیدی نظام‌نامه حفریات نوشته شد و به اجرا درآمد؛ نظام‌نامه‌ای با سه فصل که از جزئیات آن مطلبی به ما نرسیده است.

سال ۱۲۹۶ خورشیدی در ساختمان قدیم وزارت معارف که در همسایگی دارالفنون قرار داشت، اداره عتیقات به‌عنوان یکی از واحد‌های اداره‌کل معارف به راه افتاد. حفظ آثار باستانی یکی از وظایفی بود که بر گرده این اداره قرار گرفت. البته یک اداره نوپا به‌راحتی نمی‌توانست از پس حجم گسترده آثار تاریخی ایران بربیاید و یک اتاق کوچک نیز گنجایش تعداد زیاد دفینه‌ها و گنجینه‌های ایران را نداشت.

البته از آنجا که ایرانی‌ها خودشان نمی‌توانستند سرمایه‌های ارزشمند زیر خاکشان را بیرون بکشند، دست‌به‌دامن بیگانه‌ها شده بودند که همین موضوع بهانه‌ای شد برای چپاول گنجینه‌های ملی ما از سوی بیگانگان. در این میان نقش فرانسوی‌ها بسیار پر رنگ بود. مهرماه سال ۱۳۰۶ نخستین گام برای صیانت از آثار ایران با بیرون‌راندن هیئت باستان‌شناسی فرانسوی و لغو امتیاز انحصاری و سی‌ودو‌ساله فرانسوی‌ها برداشته شد.

سال ۱۳۰۷ بود که آندره گدار با حقوق ۱۲ هزارتومانی به ایران آمد تا موزه ملی ایران را برپا کند. او پنج سال مدیر سازمان عتیقات و موزه و کتابخانه ایران شد و اتفاقات بسیار خوبی در این مدت برای میراث کهن ایران افتاد. گدار خیلی زود ساخت موزه آثار ملی ایران را شروع و برای ثبت آثار ملی ایران تلاش کرد.

سندی با خط نستعلیق

اکنون که این گزارش را می‌خوانید، ورقه‌ای که به ثبت حرم مطهر امام‌رضا (ع) منجر شده و تحت‌نظر وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تهیه شده است، عمری نودودوساله دارد و خود نیز به شیء تاریخی تبدیل شده است.

در این برگه ثبتی آمده است: «نظر به فصل اول قانون عتیقات مصوبه ۱۲ آبان‌ماه سال ۱۳۰۹ شمسی، نظر به فصل اول نظام‌نامه اجرای قانون عتیقات مصوبه ۲۸ آبان سال ۱۳۱۱ شمسی، نظر به پیشنهاد مدیرکل عتیقات، وزیر معارف مقرر می‌دارد که کلیه ابنیه حرم امام‌رضا (ع) که مشخصات آن به قرار زیر است، در محل مشهد تحت نمره ۱۴۰ جزو آثار ملی به ثبت برسد.

تاریخ ثبت: پانزدهم دی‌ماه سال ۱۳۱۰.» تنظیم این کاغذ هفتم بهمن ۱۳۱۳ اتفاق افتاده است و آندره گدار با عنوان مدیرکل عتیقات و علی‌اصغر حکمت با سمت وزیر معارف، آن را با امضای خود تأیید کرده‌اند.

در سند ثبت حرم نیز چند خط توضیح درباره تاریخ حرم آمده است. در ملاحظات این برگ سند نوشته‌اند: «به عقیده ابن‌حوقل، از نیمه دوم قرن چهارم حرم مطهر را یک قلعه محکمی احاطه کرده بوده.

محمد غزنوی ضریح و اطراف آن را به‌واسطه یک حصار جدید توسعه داد. پس از آن به امر سلطان‌سنجر سلجوقی (مطابق کتیبه ۵۱۲) حرم را ترمیم نمودند و بعد در سنه ۶۱۲ سلطلان الجایتو خدابنده بنا را تعمیر نمود. ولی می‌توان حدس زد که غیر از محل ضریح که متعلق به قرن دوازدهم است، نباید ابنیه مهم دیگری از زمان قرن وسطی علیا وجود داشته باشد. اگر هم موجود باشد، چندان مهم نیست. حرم در حالت فعلی آن اصلا نتیجه یک فعالیت ساختمانی را ظاهر می‌سازد که از قرن نهم الی سیزدهم ادامه داشته است.»

حرم رضوی در میان نخستین فهرست آثار تاریخی ایران

وقتی قرار باشد که از ابنیه تاریخی نگهداری شود، نخستین گام شناسایی آن‌هاست. این اتفاق به‌دلیل سابقه‌ای که بیان شد، در ایران رخ نداده بود. انجمن ملی آثار ایران در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تشکیل شد و اقدامات ارزشمندی برای حفظ آثار تاریخی کشورمان کرد. ازجمله اولین فعالیت‌های این انجمن، این بود که آرامگاه فردوسی را بازسازی و جشن هزاره این شاعر بلند‌آوازه را برگزار می‌کرد.

ارنست امیل هرتسفلد، استاد دانشگاه برلین و رئیس مؤسسه آثار عتیقه شرقی آلمان، به دعوت این انجمن به ایران آمد و درباره ابنیه تاریخی ایران سخنرانی کرد. یکی از کار‌های فرهنگی این انجمن انتشار کتاب‌های مرتبط با تاریخ این مرز و بوم بود. انجمن از هرتسفلد خواست فهرستی از آثار و ابنیه تاریخی ایران بنویسد.

شهریور سال ۱۳۰۴ این ایران‌شناس آلمانی فهرستی از آثار تاریخی تهران، آذربایجان، مازندران، خراسان، سیستان و دیگرشهر‌های ایران تهیه کرد و نشریه انجمن با چاپ این فهرست به دنیا گام گذاشت.

هشتاد بنای تاریخی ایران در این نشریه معرفی شدند که فهرست نخستین بنا‌های ثبت‌ملی‌شده این سرزمین را شکل می‌دادند. این نشریه کمیاب شد و در سال ۱۳۵۱ انجمن آن را با عنوان مجموعه انتشارات قدیم انجمن تجدیدچاپ کرد.

حرم مطهر رضوی یکی از آثاری بود که نامش در این کتاب آورده شده است و شاید نخستین جرقه برای ثبت حرم‌مطهر به‌عنوان بنایی تاریخی نیز از همین‌جا و در سال ۱۳۰۴ زده شد. شاید تا آن موقع کسی فکرش را نمی‌کرد یک بنای مذهبی، آن هم با این اهمیت، می‌تواند جنبه تاریخی هم داشته باشد.

حرم ثبت ملی شد

از سوی دیگر، مجلس شورای ملی نیز دست‌به‌کار شد و در آبان سال ۱۳۰۹ خورشیدی قانون حفظ آثار عتیقه را تصویب کرد و نخستین‌بار برای مرمت و نگهداری اماکن تاریخی اعتبار در نظر گرفت. در این سال هیئت‌وزیران مقرر کرد: «نیم‌عشر از حق‌النظاره اوقافی به مصرف ساختمان و تعمیرات ابنیه تاریخی و مرمت مدارس قدیم و اماکن و آثار مقدس ملی برسد.»

این اعتبار خبر خوشی برای بنا‌های استوار، اما ازنفس‌افتاده در گذر زمان این دیار بود. حالا نوبت به تهیه فهرستی از بنا‌های واجد شرایط ثبت بود تا پرونده ثبتی برای آن‌ها تشکیل شود. از شرایطی که برای ثبت یک بنا در فهرست آثار ملی ایران بیان شده بود، احداث آن پیش از پایان سلسله زندیه بود. اموال با چنین وضعیتی تحت حفاظت و نظارت دولت قرار می‌گرفتند.

نخستین فهرستی که با کمک اولین شماره نشریه انجمن و فهرست‌نگاری آثار باستانی توسط آندره گدار و انجمن ملی آثار ایران تهیه شد، سیاهه‌ای با ۴۳۶ بنا در آن بود. این فهرست در ۱۰ سال و چهارده مرحله مستندنگاری شد.

سلیمان‌تپه در صدر فهرست آثار ملی ایران با شماره ثبت یک قرار گرفت و در ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ نام آن را در تاریخ استوار کردند. چند ماه طول کشید تا قطار آثار ثبتی به مشهد برسد و نام نگین ارض اقدس در میان آثار ثبتی ایران بنشیند. به‌هرحال صدوچهلمین پرونده‌ای که پانزدهم دی سال ۱۳۱۰ همراه با مصلای پایین‌خیابان و مقبره خواجه‌ربیع به ثبت رسید، صحن و سرای امام‌هشتم (ع) است.

کار ثبت آثار باستانی پس از مدت کوتاهی متوقف شد، اما پس از مدتی دوباره این مسیر ادامه پیدا کرد و تعداد آثار ثبتی در پایان سال ۱۳۳۱ خورشیدی به ۹۳۵ بنا رسید.

پرونده حرم مطهر تکمیل می‌شود

پرونده نودودوساله حرم در آن زمان کمتر از پنج ورق بود و با خط نستعلیق نوشته شده است و به‌جز خوانش چند کتیبه، جزئیاتی درباره بنا‌های حرم در آن زمان نداشت.

اما اگر به نقشه قاجاری ذوالفقارخان نگاهی بیندازیم، ضریح مطهر، صحن عتیق، صحن جدید، مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودر، آرامگاه شیخ‌بهایی، دارالحفاظ، دارالسیاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر، گنبد الله وردی‌خان، گنبد حاتم‌خانی، دارالضیافه، دارالسلام، دارالسرور، مدرسه میرزاجعفر، مدرسه مستشار و سقاخانه ازجمله بنا‌های نام برده شده به عنوان اثر ثبت‌ملی‌در این سند هستند.

پرونده ثبتی این اثر البته در زمانه پهلوی دوم تکمیل شد. ورق‌زدن این پرونده ثبتی که خودش نیز رشته‌ای از تاریخ است، می‌تواند ما را در گذشته به عمق ببرد. یکی از پرونده‌های پروپیمان آثار ثبتی با نام «کلیه بنا‌های تاریخی حرم امام‌رضا (ع)» از سوی «اداره‌کل حفاظت آثار باستانی و بنا‌های تاریخی ایران- پیشنهاد ثبت آثار باستانی» تحت نظارت وزارت فرهنگ و هنر آن زمان تهیه شده است.

نام «کلیه بنا‌های تاریخی حرم امام‌رضا (ع)» در سال ۱۳۵۳ مجموعه‌ای از سازه‌هایی را دربرمی‌گیرد که تا آن زمان ساخته شده است. افزون بر بنا‌های ذکرشده، در این زمان موزه و کتابخانه حرم‌مطهر (ساخته‌شده در سال ۱۳۲۴) نیز به سیاهه بنا‌های حرم اضافه شد.

در سطر‌های بعدی این گزارش ثبتی تاریخچه کوتاهی از هرکدام از این بنا‌ها نگاشته شده است. البته اگر آنچه را که تاکنون بر حرم مطهر به‌عنوان یک بنای ثبتی از سال ۱۳۱۰ رفته است، مرور کنیم، خواهیم فهمید در همه این سال‌ها ابتدایی‌ترین اصل آن رعایت نشده و تغییرات گسترده‌ای در این مجموعه ثبتی اتفاق افتاده است که توضیح آن گزارشی جداگانه می‌خواهد.

* این گزارش چهارشنبه ۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۲۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.