از تاتامی تا منبر با حجت‌الاسلام وحیدی 
رفتن ما با ناخدا و برگشتن مان با خداست 
مدرسه عباسقلی‌خان؛ ماندگارترین میراث بیگلربیگی خراسان
علیمردان‌خان در جواب پدر می‌گوید: «مالی که بعد از مرگ وقف شود، مثل چراغی است که پشت‌سر روشن باشد؛ راه را برای انسان روشن نمی‌کند». بعد از این ماجراست که عباسقلی‌خان ابتدا مدرسه و بعد، سایر اموالش را وقف می‌کند.
متاسفانه وقتی درباره عباسقلی‌خان شاملو سوال می‌شود، خیلی از مشهدی‌ها چیز خاصی از او نمی‌دانند. تنها موضوعی که با شنیدن این نام در ذهن بعضی‌شان نقش می‌بندد، همان شعر معروف و طنز ایرج‌میرزاست؛ «داشت عباسقلی‌خان پسری، پسر بی‌ادب و بی‌هنری، اسم او بود علیمردان‌خان.»
با این حساب بود که پنجشنبه گذشته و در پی قرار چهارباغی‌های مشهد برای بازدید از موقوفات عباسقلی‌خان در محله پایین‌خیابان، بر آن شدیم که علاوه بر معرفی خاندان شاملو و خود عباسقلی‌خان، یکی از موقوفات بزرگ این خاندان یعنی مدرسه عباسقلی‌خان را نیز به شما معرفی کنیم.
۴ قرن پیش؛ خیابان سفلی
مدرسه علمیه عباسقلی‌خان شاملو در ابتدای خیابان نواب‌صفوی در محله پایین خیابان و روبه‌روی شهرداری منطقه ثامن قرار دارد. این مدرسه را که از مدارس قدیمی و نادر خراسان رضوی به‌شمار می‌رود، در سال۱۰۴۸شمسی، عباسقلی‌خان شاملو که بیگلربیگی یا همان استاندار خراسان بزرگ بوده، پایه گذاری کرده است.
نقل شده است؛ مرحوم عباسقلی‌خان شاملو سعی کرده این مدرسه را با بهترین امکانات آن زمان بنا کند و برای تامین هزینه‌های مدرسه نیز پشتوانه‌های حمایتی مختلفی قرار می‌دهد؛ پشتوانه‌هایی که هنوز هم استفاده می‌شود.
در روایات موجود همچنین آمده که عباسقلی خان شاملو، اهل دیانت و فضل و ادب بوده است؛ برای همین درخواست کرده که کلنگ احداث این مدرسه را شخصی به زمین بزند که نماز صبحش، قضا نشده باشد.
۳ رقبه برای مدرسه،۷۵ رقبه در تصرف دیگران
به‌گفته تولیت مدرسه، موقوفاتی که مرحوم عباسقلی‌خان برای این مدرسه وقف کرده، شامل ۷۸ رقبه است. با درآمد حاصل از این وقفیات، بخشی از هزینه‌های مالی مدرسه مانند برنامه‌های پژوهشی و اردوها، تغذیه طلاب و تهیه لباس عید برای آن‌ها و... تامین می‌شود.
رُقباتی که در وقف نامه آمده است، شامل چند حمام، کاروانسرا و بازار در خیابان نواب‌صفوی، قنات چهنو، زمین‌های زراعی پایین‌خیابان تا گل‌ختمی، کوچه‌باغ حسن‌خان، ولایت باخرز و ولایت بادغیس، ولایت جام فراه و دارالسلطنه هرات است.
بیش از ۴۰درصد رقبات وقفی مدرسه در حال حاضر در کشور افغانستان قرار دارد و از آنچه در کشورمان واقع شده، در حال حاضر فقط سه رقبه در اختیار خود مدرسه است و مابقی را مردم یا نهاد‌های مختلف تصرف کرده‌اند.
متاسفانه نسخه اصلی وقف‌نامه عباسقلی‌خان موجود نمی‌باشد، اما خوشبختانه در‌حال‌حاضر چندین سواد از وقف‌نامه مذکور باقی است. سواد که در این کتاب، بازخوانی و مورد استفاده قرار گرفت، تاریخ سال ۱۱۰۷ ه. ق را بر خود دارد.
سواد حاضر یکی از قدیمی‌ترین سواد باقی مانده از وقف‌نامه عباسقلی‌خان، ۲۹ سال پس از نگارش نسخه اصلی وقف‌نامه نگاشته شده است و اکنون در مرکز اسناد اداره کل اوقاف و امور خیریه استان نگهداری می‌شود. طول آن حدود سه متر و عرض آن حدود ۳۰ سانتی‌متر است.
در حاشیه سواد مهر و امضای بسیاری از علما، بزرگان، رجال حکومتی خاندان شاملو به چشم می‌خورد. از نکات جالب حاشیه‌های آن وجود کتبه سنگی سر در مدرسه عباسقلی‌خان است. نویسنده سواد، مقدمه عربی آن به خط ثلث و بقیه متن را با خط نستعلیق خوش به رشته تحریر درآورده است.
رقبات وقفی مدرسه درمشهد
۱-همگی و تمامی کل یک باب کاروانسرای معمور که واقع است در خیابان پایین صحن روضه مقدسه متبرکه و متصل است به مدرسه و قیصریه مذکور ذیل و مشتمل است بر موازی ۱۲۸ حجره فوقانیه و تحتانیه و طویله و سایر منسوبات و متعلقات آن.
۲- همگی و تمامی کل دکاکین قیصریه واقعه در مابین مدرسه و کاروانسرا و کاینه در وسط دکانین خیابان که در ذیل مسطور می‌شود. مدرسه و کاروانسرای مذکوره و مشتمل است این قیصریه بر موازی یکصد باب دکان بزازی و غیره.
۳- همگی و تمامی دکاکین واقعه در خیابان که متصل است بر جنب مشرق و شمال عمارات قیصریه و مدرسه و مشتمل است بر موازی ۴۹ باب دکان که در هر باب در نهایت وضوح است.
۴- همگی و تمامی موازی ۱۳۳ سهم از جمله ۱۸۴ سهم از کل ثلثان آب و زمین قنات موسومه به قنات چاه نو، که ثلث از کل آن متعلق است به سرکار فیض آثار و اراضی صالح زراعت آن واقع است در بیرون دروازه خیابان پایان پا و متصل است به اراضی و باغات گل‌خطمی و خیابان بیرون دروازه مذکور.
۵- همگی و تمامی موازی ۱۳۳ سهم از جمله ۱۸۴ سهم از کل دو باغ انگوری و درختستان که واقع است در سمت جنوبی درون بلده فاخر و متصل است به یکدیگر و مشتمل است درختستان بر هشت جریب و باغ انگور و چهار جریب.
۶- همگی و تمامی حمام معینه واقعه در جنب مدرسه و کاروانسرای مذکوره
۹۲ حجره برای ۹۲ طلبه
قبل از انقلاب اسلامی، این مدرسه تحت‌نظر اداره فرهنگ بوده، اما ازآنجاکه برنامه درسی منسجمی نداشته، به خوابگاه طلاب خارجی تبدیل می‌شود. پس از انقلاب نیز به‌دلیل نیاز بنای مدرسه به تعمیر، فعالیت خاصی در اینجا انجام نشده و شاید بتوان گفت مهم‌ترین کار‌ها و اقدامات درخورتوجه این مدرسه، در زمان مدیریت تولیت جدید مدرسه که همان بازماندگان عباسقلی‌خان هستند، صورت گرفته است. پس از این نقل‌وانتقال بوده که مدرسه عباسقلی‌خان تحت برنامه مرکز مدیریت حوزه علمیه قرار گرفته است.
این مدرسه هم‌اکنون با سیاست‌های ابلاغیِ مدیر حوزه اداره می‌شود و طلابش علاوه بر دروس متداول حوزه، پژوهش‌های چشمگیری درباره تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) و تبلیغ انجام می‌دهند، به‌گونه‌ای‌که مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان در سال۹۳ این مدرسه را به‌عنوان مدرسه نمونه تبلیغ، انتخاب کرده است. علاوه بر این، طلاب مدرسه در حفظ قرآن کریم از ۲۰جزء گرفته تا کل قرآن بسیار کوشا هستند.
غلامحسین سپهری‌شاملو، از نوادگان مرحوم عباسقلی‌خان، می‌گوید: طبق آنچه در وقف‌نامه آمده، باید ۹۲طلبه در ۹۲حجره مدرسه سکونت داشته باشند، اما با استفتا از علما، طلبه‌های بیشتری در مدرسه مشغول تحصیل هستند که البته بیشترشان مشهدی‌اند.
مدرسه عباسقلی‌خان در‌حال‌حاضر فقط در دوره سطح یک حوزه، طلبه می‌پذیرد؛ البته فقط کسانی پذیرش می‌شوند که پیش‌تر از مراکز دانشگاهی و در یکی از دوره‌های کاردانی، کارشناسی، کارشناسی‌ارشد یا دکتری فارغ‌التحصیل شده باشند.
داستان دیگری از پسر عباسقلی‌خان
در داستان مشهوری آمده که عباسقلی‌خان به پسرش (علیمردان‌خان) می‌گوید: «زمانی که من از دنیا رفتم، تمام اموالم را در راه خدا وقف کنید.»
گویا شب هنگام بوده و علیمردان‌خان فانوس‌کش پدر بوده است. او بعد از اینکه درخواست پدر را قبول می‌کند، فانوس را پشت سر او می‌گیرد .نور فانوس مقابل عباسقلی‌خان را روشن نمی‌کرده و برای همین معترض می‌شود. علیمردان‌خان در جواب پدر می‌گوید: «مالی که بعد از مرگ وقف شود، مثل چراغی است که پشت‌سر روشن باشد؛ راه را برای انسان روشن نمی‌کند». بعد از این ماجراست که عباسقلی‌خان ابتدا مدرسه و بعد، سایر اموالش را وقف می‌کند.
* این گزارش پنجشنبه ۱۳ خرداد ۱۳۹۵ در شماره ۱۹۱ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
