نخستین عکس جهان در موزه خصوصی تیتکانلو

تصور کنید خیابان ارگ مشهد با آن سینما‌های خاطره‌انگیز دوباره جان گرفته است. شما می‌توانید در سینما سانترال با ۱۲ ریال، فیلم‌های تاریخی ببینید. در سینما فردوسی، فیلم صامت ببینید و روس‌ها، در سینما هما، برایتان هیپنوتیزم و شعبده‌بازی اجرا کنند. این خاطرات، بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ شهر مشهد هستند که به‌خوبی قدیمی‌تر‌ها به یاد دارند و با لذت آن را تعریف می‌کنند.

جای خوشحالی است که بخش‌هایی جذاب از این خاطرات را بتوان در مجموعه ارزشمند وسایل قدیمی تجهیزات سینما، فیلم، عکاسی و اسنادِ علیرضا محمدزاده‌تیتکانلو دید. او حدود ۳۰ سال با عشق و علاقه برای جمع‌آوری حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ دوربین عکاسی، فیلم‌برداری و پرژکتور قدیمی زمان گذاشته است که جدیدترین آن ۴۵ و قدیمی‌ترینش ۱۳۰ سال قدمت دارد و به گفته خودش ۹۰ درصدشان سالم هستند و می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.

در مجموعه او دوربین‌های عکاس‌های مظفرالدین‌شاه و رضاشاه را که از نخستین عکاسان و فیلم‌برداران ایران هستند، می‌توان دید. همچنین مجموعه تابلو‌هایی از کاشی‌های سردر خانه‌های قدیمی مشهد، مجموعه عکس‌های عکاس‌خانه‌های قدیمی تهران، مجموعه عکس‌های داگرئوتیپ از مشاهیر ایران، مجموعه قاب‌های نگارگری‌های قاجار، پوستر فیلم‌های دوران پهلوی، مجموعه صندوق‌های قدیمی و... در آن مشاهده می‌شود. او به دنبال گشایش دومین موزه سینمایی کشور در مشهد است.

مجموعه‌دار محله احمدآباد در بین حرف‌هایش از تنها موزه سینمای کشور در تهران و در خانه‌ای متعلق به داماد ناصرالدین‌شاه قاجار، نام می‌برد و می‌گوید که مجموعه او چیزی کمتر از آن موزه ندارد و می‌تواند نام دومین موزه سینمای کشور در مشهد را بگیرد و به مجموعه‌ای گردشگری در مشهد تبدیل شود و بخش بزرگی از تاریخ قدیم مشهد و ایران را زنده کند.

او دیگر به فکر اضافه‌کردن وسیله‌ای به  مجموعه‌اش نیست و تمام حرفش یک چیز است: دیگر اضافه‌کردن بر این مجموعه سودی ندارد و باید این وسایل را در فضایی مناسب و بزرگ، برای بازدید عموم قرار داد.

وسایل مجموعه‌ من بسیار زیاد شده است و برای خرید وسیله‌ای جدید، رغبتی ندارم؛ چون اولویت من پیداکردن مکانی برای ارائه آن است. وقتی نتوانم این مجموعه را به مردم نشان دهم و همه در منزل و انبار دپو شود، دیگر برای من فایده‌ای ندارد.

تیتکانلو امیدوار است با حمایت ارگان‌های مربوط، فضایی مناسب را به‌طور مشارکتی در اختیارش بگذارند و درِ موزه سینمایی خود را به روی مردم بگشاید و هزاران خاطره جذاب را برای آن‌ها زنده کند.

شهر فرنگ صدساله

علیرضا محمدزاده‌تیتکانلو ۳۰ سال برای جمع‌آوری مجموعه‌اش زحمت کشیده است و عشق و علاقه را تنها دلیل این کار می‌داند. در این میان، برای او فقط جمع‌آوری اشیایی باارزش ملاک نبوده است بلکه با مطالعه تخصصی به جمع‌آوری مجموعه‌اش اقدام کرده است.

در راه جمع‌آوری این مجموعه، برادرش محمد محمدزاده‌تیتکانلو که عکاس، نقاش و محقق تاریخ عکاسی و هنر است، نیز همراهی‌اش کرده است.

در حال حاضر، مجموعه او در طبقه پایین منزلش و بسیار فشرده و در کنار هم نگهداری می‌شود و مدت‌هاست که به‌دنبال انتقال این وسایل به فضایی مناسب است. اما در بین تمام مجموعه تابلوها، عکس‌ها و دوربین‌ها، «شهر‌فرنگ» یکی از وسایل خاص مجموعه آقای تیتکانلو است که در همان لحظه ورود به طبقه پایین خانه، نظر را جلب می‌کند.

وسیله ارزشمندی که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و حتی تماشای آن هم می‌تواند، خاطرات زیادی را برای مردم زنده کند. مجموعه‌دار محله احمدآباد، فکر‌های جالبی برای استفاده از شهر فرنگ در موزه آینده‌اش دارد.

در مجموعه او دوربین‌های عکاس‌های مظفرالدین‌شاه و رضاشاه را می‌توان دید

بهترین فضا برای این مجموعه، خانه‌ای قدیمی در مرکز مشهد

او می‌گوید: بهترین فضا برای نگهداری این مجموعه، خانه‌ای قدیمی در مرکز شهر مشهد است که می‌توانیم در اتاق‌های مختلف آن بخش‌های مختلف مجموعه را به نمایش بگذاریم. همه اشیای موزه نیز برچسب می‌خورد و نام و ویژگی‌های آن مشخص می‌شود.

کارشناسان می‌آیند و درباره اشیا برای بازدیدکنندگان توضیح می‌دهند. بازدیدکنندگانی از زائران و گردشگران تا هنرمندان و دانشجویان. تیتکانلو می‌گوید که هر کدام از این وسایل به پنج‌متر فضا در اطرافش نیاز دارد تا به‌خوبی در معرض دید عموم قرار بگیرد.

او تأکید می‌کند که حضور این موزه به‌درد اقتصاد شهرمان نیز می‌خورد. فقط امیدوار است شهرداری مکانی بدهد که این موزه به‌طور همیشگی درآن برپا شود.

مادری هنرمند به نام گلابتون

تابلوها، دوربین‌ها و کتاب‌ها در کنار هم قرار گرفته‌اند و چشمانت دائم از تابلویی به تابلوی دیگر می‌افتد. در کنار همین شلوغی‌هاست که چند تابلوی نقاشی کوچک زیبا که مناظری از طبیعت را به نمایش درآورده است، نشانمان می‌دهد.

بعد هم به کتابی به نام «نقاشی‌های گلابتون» اشاره می‌کند که خودش، مجموعه این نقاشی‌ها را در آن جمع‌آوری کرده است. دراین‌باره می‌گوید: این نقاشی‌ها از هنرمند بجنوردی، گلابتون صدقی، است که باید او را اولین و قدیمی‌ترین نقاش فولکلور خراسان شمالی دانست.

این بانو، مادر آقای تیتکانلو است و همین هنر ارزشمند مادر، می‌تواند نشانه‌ای باشد بر دلایل هنرمندی خانواده تیتکانلو. خیلی کوتاه، اما باافتخار درباره بانو صدقی، می‌گوید: او را باید بزرگ‌ترین گلدوز ایران دانست. این صحبت من به ۷۰ سال قبل مربوط است. نکته جالب درباره مادرم این است که طراحی گل و بوته را از سیزده سالگی در «بجنورد»، روی پارچه با گلدوزی شروع می‌کند و بعدها، طرح‌های قصه‌ها و افسانه‌های گلدوزی را روی کاغذ نقاشی می‌کند. تمامی کار‌های او، نتیجه الهام از طبیعت و ذهنی هستند و هیچ‌گاه از مدل‌های طبیعت، مستقیم کپی‌برداری نکرده است.

دوربینِ‌های قاجاری

اما یکی از خاص‌ترین وسایل مجموعه آقای تیتکانلو، مجموعه دوربین‌ عکاس‌های رضاشاه و محمدعلی شاه قاجار است که به گفته خودش آن‌ها  را در مزایده خریده است. در این بین چون خیلی‌ها او را به‌عنوان مجموعه‌دار سینمایی می‌شناسند، خودشان به‌سراغش می‌آیند و خواستار فروش دوربین‌های قدیمی‌شان به او می‌شوند.

می‌گوید: دوربین فیلم‌برداری «خان بابا خان معتضدی» (عکاس و فیلم‌بردار رضاشاه که تمام فیلم‌هایی را که از رضاشاه موجود است، او گرفته چون معتمد رضاخان بوده) را در مجموعه‌اش دارد و همچنین آپاراتی دارد که جزو نخستین آپارات‌های ایران و مربوط به روسی خان است.  (روسی خان، عکاس مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمدشاه تا دوره رضا شاه بود و محمدعلی شاه قاجار به خاطر عکس‌هایی که از نجبا و اشراف گرفته بود لقب روسی‌خان به او داد و همچنین از نخستین چهره‌هایی است که صنعت سینما را در ایران بنیان گذاشت. ) او در ادامه اضافه می‌کند که ۹۰ درصد دوربین‌های موجود در مجموعه‌اش استفاده‌شدنی است و هر کدام از دوربین‌ها که ایراد پیدا کند، خودش آن را تعمیر می‌کند

نبرد‌های نادرشاه در خانه استاد ترمه‌چی

نقاشی‌هایی از نبرد‌های معروف نادرشاه از زیباترین تابلو‌های مجموعه اوست که با قاب‌های دست‌ساز آماده کرده است. مجموعه‌دار خیابان احمدآباد دراین‌باره می‌گوید: این مجموعه متعلق به برادرم است که به سبک کهن‌نگاری نقاشی شده است و قاب‌های آن را از پنجره‌های رنگی خانه استاد حسین ترمه‌چی (از نقاشان بنام کشور) تهیه کرده‌ام. وقتی خانه‌شان را تخریب کردند، پنجره‌هایش را از پسرش خریدم.

نخستین عکس جهان!

دیدن قاب عکسی که روی آن نوشته شده «بازتولید نخستین عکس جهان» جاذبه زیادی دارد. عکسی سیاه و سفید که تصاویر نامفهومی از چند خانه در آن دیده می‌شود. او در توضیح این تابلو، از ابداع شیوه عکاسی «داگرئوتیپ» به همراه برادرش می‌گوید: شیوه عکاسی داگرئوتیپ، ۱۸۰ سال قبل توسط «لوئی داگر» فرانسوی ابداع شد.

بدین صورت که عکس را روی لوح نقره‌ای، ظاهر می‌کردند. در واقع نخستین عکس‌های جهان روی لوح نقره چاپ می‌شد و ما این شیوه را دوباره احیا کردیم و با دوربین قدیمی و مخصوص این شیوه انجام دادیم. در واقع من و برادرم تنها افرادی هستیم که در آسیا از این شیوه استفاده می‌کنیم و توانستیم در آسیا این شیوه را احیا کنیم.

در این بین، تعداد ۱۵پرتره از مشاهیر کشور را روی لوح نقره به ابعاد ۱۱×۹ درون قاب‌های ویژه و دست‌ساز ۵۰×۴۰ به نمایش درآوردیم. پرتره‌ها تصاویر سیاه و سفیدی هستند که با بخار شیمیایی روی لوح نقره ساخته شده‌اند و همگی به‌صورت سه‌رخ و نیم‌رخ نگاهی به یک جهت دارند.

تماشای فیلم در دستگاه آپارات قدیمی

در حال تماشای تابلو‌ها هستیم که آقای تیتکانلو با دستگاه آپارات، بخش کوتاهی از فیلم زندگی شهید اندرزگو را که ساخته مجید مجیدی است، برایمان پخش می‌کند. فیلمی مربوط به ۴۰ سال قبل. منتها این فیلم را از طریق یک دستگاه آپارات قدیمی برایمان پخش کرده است. پخش و تماشای فیلم به ما خیلی می‌چسبد و متوجه می‌شویم که بسیاری از علاقه‌مندان به تماشای فیلم‌های قدیمی به‌ویژه با این دستگاه‌های قدیمی، در منزل آقای تیتکانلو دورهم جمع می‌شوند.

بخش مهمی از مجموعه آقای تیتکانلو را همین رول فیلم‌های ۱۶ و ۳۵ و ۸ میلی‌متری با موضوعات مستند، داستانی و سینمایی تشکیل می‌دهد که یکی از برنامه‌های آینده او در موزه، پخش همین‌گونه فیلم‌ها با دستگاه‌های آپارات است.

مجموعه کاشی‌های خانه‌های قدیم مشهد

مجموعه تابلوی کاشی‌های خانه‌های قدیم مشهد با قاب‌های دست‌ساز، بخش جذاب دیگری از مجموعه اوست. دراین‌باره می‌گوید: این کاشی‌ها مربوط به خانه‌های قدیم مشهد است. خانه‌های دوران قاجار و پهلوی اول.  

او ادامه می‌دهد: در ۲۵ سالی که بر اساس طرح شهرداری خانه‌های اطراف بافت حرم مطهر  تخریب می‌شد، به خانه‌های قدیمی دور حرم می‌رفتم و کاشی‌های سردر را می‌خریدم. گاهی هم از سمساری‌ها و عتیقه‌فروشی‌ها می‌خریدم. این کاشی‌ها مربوط به مشهد و شهر‌های دیگر است.

***
پی نوشت: تماشای مجموعه آقای تیتکانلو ساعت‌ها زمان نیاز دارد و او ساعت‌ها حرف برای گفتن. منتها در این فضای کوچک، دیدن این مجموعه لذتی ندارد و کلافگی آقای مجموعه‌دار هم مزید بر علت است. امیدواریم نتیجه سال‌ها زحمت و رنج جمع‌آوری این مجموعه با انتقال آن به فضایی مناسب و درخور، قدر دانسته شود.    

* این گزارش شنبه، ۲ تیر ۹۷ در شماره ۲۹۵  شهرآرامحله منطقه یک چاپ شده است.