ردپای انقلاب در منطقه ۶ مشهد

 انقلاب همچون توفانی سهمگین است؛ موانع را برمی‌دارد و هر چه  در مسیر باشد، با خود می‌برد. توفان که تمام شود، همه چیز با روز قبل متفاوت است. جغرافیای هر محله هم از این قاعده مستثنا نیست. محله‌هایی که در یک دوره تاریخی بزرگ‌تر یا کوچک‌تر می‌شوند یا نام‌هایشان تغییر پیدا می‌کند.

اسامی که هنوز در اذهان قدیمی‌های هر محله و آدم‌های این روزگار هست و گاهی به سبب قدمتش آن قدر قدرت دارد و احساس تعلق خاطر ایجاد می‌کند که به همین راحتی از خاطره‌ها نرود. برخی محله‌های منطقه ۶ شهرداری مشهد هم در همین گروه قرار می‌گیرد.

مثل میدان پنجراه پایین خیابان قدیم که به نام «شهدای مسجد گوهرشاد جدید» تغییر یافته است. یا میدان اعدام و خیابان چهنو که مردم اصیل و قدیم مشهد با آن خاطرات بسیاری دارند.

اما تغییرات محله‌های منطقه ما پس از انقلاب اسلامی فقط به عوض شدن نام معابر اصلی و فرعی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه این منطقه وقتی که شهر بزرگ مشهد فقط شش منطقه شهری داشته جزو منطقه ۴ به حساب می‌آمده است.

در سال ۱۳۷۰ به عنوان منطقه‌ای مستقل هویت پیدا می‌کند و کم کم محله‌هایی مثل شهرک شهید باهنر و شهید رجایی به آن الحاق می‌شود و اکنون صاحب ۱۵ محله و ۳ ناحیه است.

ذکر این نکته ضرورت دارد که در پروسه یافتن پیشینه دقیق محله‌های منطقه، اسناد و مدارکی مدون و منظم را که به آن بشود استناد کرد در سازمان‌های مختلف شهرداری و مسکن و شهرسازی و نظام مهندسی ساختمان و سازمان نقشه‌برداری و حتی مرکز اسناد آستان قدس رضوی و... نیافتیم و کارشناسان آن با این تعبیر که «هر مسئولی که تغییر یافته تمام مدارک و مستندات هویتی و آماری را با خود برده است!»

کار خود را راحت می‌کردند و ما نیز ناگزیر برای یافتن این تغییرات ۴ دهه پیش در منطقه، دست به دامن قدیمی‌های چند محل شدیم که هنوز از آن دوران خرده تاریخی در ذهن دارند. این گزارش را با هم بخوانیم.

کوی ژاندارم‌ها

قبل از انقلاب کوی ژاندارمری، شهرک محل سکونت نیرو‌های ژاندارمری بود. محلی در محدوده محله محمدآباد امروزی. آن دسته از نیرو‌های درجه‌دار ژاندارمری که خانه‌ای نداشتند و سندی به اسمشان نبود، می‌توانستند چندسالی در این خانه‌ها زندگی کنند.

خانه‌هایی ویلایی، با دیوار‌های کوتاه بین محوطه‌شان که بوته‌های یاس از آن‌ها آویزان بود. کوی ژاندارمری برای اهالی محدوده چهنو و محمدآباد با آن بافت مذهبی‌اش، در زمان انقلاب مردم را مردد کرده بود.

آن‌ها نمی‌دانستند باید این نیرو‌های وابسته به حکومت را در دل خود جای دهند یا با آن‌ها به مبارزه برخیزند؛ علامت سؤالی که هرچه به پیروزی انقلاب نزدیک‌تر می‌شدند، در ذهنشان پررنگ‌تر می‌شد.

کوی ژاندارمری حد‌فاصل شیرودی‌۲۲ و سه‌راه محمدآباد امروزی قرار داشت. طبق آماری که یکی از نیرو‌های سابق ژاندارمری به ما می‌دهد، ۸۴‌خانوار در آن زندگی می‌کردند. این خانه‌های ویلایی اغلب ۲۵۰ متری بودند، غیر از تعداد اندکی از آن‌ها که به‌خاطر نقشه وسیع‌تر یا کوچک‌تر بود.

این خانه‌ها از نظر شکل و شمایل فرق چندانی با دیگر خانه‌های محل نداشت؛ با‌این‌حال به‌واسطه دولتی و حکومتی‌بودنشان، مردم رابطه خوبی با ساکنانش برقرار نمی‌کردند.

 قهوه‌خانه عرب

محدوده قهوه‌خانه عرب به اعتقاد  بسیاری ممکن است خوش‌نام نباشد، اما تاریخی شنیدنی دارد از افرادی که امنیت یک محله حاصل تلاش آن‌ها بود و گاه البته دعوا و مرافعه‌هایی هم داشتند. لوطی‌های این محله صبح و شبشان در کوچه و بازار می‌گذشت، آن‌ها با اقشار مختلف مردم هم‌سفره بودند، با بزرگ و کوچک و غنی و فقیر نشست و برخاست می‌کردند و در غم‌ها و شادی‌هایشان شریک بودند.

گاهی در قهوه‌خانه دعوا بود و بعضی وقت‌ها کار به آمدن ژاندارم هم می‌کشید. برای همین آن کوچه‌ای که در مجاورت پنج‌راه پایین‌خیابان قرار گرفته است به کوچه قهوه خانه عرب معروف بود.

از طرفی یکی از منبع‌های آب اهالی، جوی گناباد بود که آب آن از چهارراه شهدا و پنج‌راه می‌آمد و از این محل می‌گذشت و بعد به مزرعه نمونه می‌رفت و زن‌ها لباس و ظرف‌هایشان را در آنجا می‌شستند.

همچنین بیشتر زائر‌ها که از راه می‌رسیدند اول می‌رفتند حمام حاج احمد و بعد ناهار را در قهوه‌خانه‌عرب می‌خوردند و می‌رفتند زیارت.

این محدوده بعد‌ها در تقسیمات شهری مرز مشترک منطقه‌های  ۵ و ۶ قرار گرفت و به سبب اینکه در امتداد مسیر جاده سرخس بود به خیابان سرخس تغییر نام پیدا کرد.

پنج‌راه پایین خیابان

 یکی از محلات بزرگ و قدیمی منطقه، محله پایین‌خیابان بود. محله پایین‌خیابان در امتداد ضلع شرقی خیابان که به فرمان شاه عباس صفوی از غرب به شرق کشیده شده، به وجود آمده است. این بخش از خیابان به نام‌های گوناگونی در نزد مردم مشهد شناخته می‌شده است. اما همچنان در نزد قدیمی‌های شهر مشهد، پایین‌خیابان، آشناترین نام برای این محدوده از شهر است.

بخشی از این پایین‌خیابان در منطقه ۶ قرار گرفته است. نکته جالب توجه این است که این خیابان با وجود تغییر نام، هنوز هم به همان نام گذشته مشهور است. هنوز هم بر زبان مشهدی‌های قدیم نام «ته خیابون» شنیده می‌شود که در امتداد آن، میدانی با نام «عدالت» کنونی است که قدیم به میدان اعدام شهره و محل به دارکشیدن محکومان و قاتلان بود.

همچنین در فاصله کمی با میدان عدالت، تقاطع پنج‌راه وجود دارد که یکی از شاخصه‌های اصلی این محله به شمار می‌آید. زیرگذر پنج‌راه که تغییرات بسیاری به خود دیده، همان پنج‌راه گذشته است.

در قدیم در اطراف پنج‌راه قبرستان، کوره‌های آجر و آهک‌پزی، بازار و کاروان‌سرا و اجتماع مال‌دارها، بارکش‌ها و هیزم‌شکنان وجود داشته است. ناگفته نماند که در سال ۹۱ میدان پنج‌راه پایین خیابان مشهد به میدان «شهدای مسجد گوهر شاد» تغییر نام یافته است.

قلعه خیابان و قلعه ساختمان

پس از انقلاب اسلامی، نام رسمی ‏محله قلعه خیابان  در سال ۱۳۶۵ به شهرک شهید باهنر تغییر یافت؛ البته مردم محلی همچنان از نام قلعه خیابان و حتی بعضا به اختصار فقط از نام خیابان برای محل سکونت خود استفاده می‏‌کنند. وجه تسمیه نام محله ظاهرا وجود قلعه‌‏ای بزرگ در این محله بوده است.

محله شهید باهنر که در منتهی‌‏الیه حدود شرقی مشهد واقع است به لحاظ اقتصادی از محروم‏‌ترین نقاط شهر محسوب می‌‏شود. شغل بخش جالب توجهی از مردم این محله که بنا بر برآورد‌های آماری، جمعیتی در حدود ۳۵ هزار نفر را شامل می‏‌شود، کارگری است. حضور در بخش‌‏های کشاورزی و خدماتی نیز از جمله مشاغل مردم محلی است.

این شهرک ۱۶۰ هکتاری به لحاظ بافت مذهبی، دارای دو قشر شیعیان و اهل سنت است. از آنجا که شهرک شهید باهنر در حاشیه شهر واقع است معضلات خاص مناطق حاشیه شهر در آن بسیار مشهود است. به لحاظ قومی‏ اقوام فارس، بلوچ و افرادی به نام «چلو» که معمولا اسناد هویتی مشخصی ندارند در این محله زندگی می‌‏کنند.

قلعه ساختمان هم در همان سال ۱۳۶۵ به شهرک شهید رجایی تغییر نام پیدا کرد؛ و البته این نام هم ناشی از وجود قلعه‌ای دیگر در این محدوده در سال‌های قبل از انقلاب است. ناگفته نماند که معابر فرعی این دو شهرک به نام «حر»
 نام‌گذاری شده است.

محله کارمندان

کوی کارمندان منطقه‌ای در جنوب شرقی مشهد حد فاصل بین بولوار مصلی و بولوار سرخس و بولوار چمن است. عبور بولوار شهید رستمی از وسط این کوی، این شهرک را به کوی کارمندان اول و دوم تقسیم کرده‌است. محله کارمندان دوم، یکی از منحصربه‌فردترین محلات مسکونی مشهد از منظر سرسبزی است.

این سرسبزی که برگرفته از تعداد زیاد بوستان‌ها و همچنین درخت‌ها و درختچه‌های فراوان جلو منازل افراد است، باعث شده این محدوده سرسبزترین محله مشهد باشد. کوی کارمندان دوم که با داشتن بیش از ۱۱ هزار نفر ساکن،   ۱۳ بوستان دارد و با ۵ بوستان دیگر محلات نیز مجاور است.

کارمندان دوم ضمــن بهره‌بردن از حضور خانواده‌های قدیمی و بااصالت، پذیرای تعداد زیادی از خانواده‌های شهدا و ایثارگران است.

کوی کارمندان دوم نامی است که از پیش از انقلاب، یعنی زمانی که خانه‌هایی به سبک مشابه برای کارمندان ارتش و دیگر ارگان‌ها ساخته شد، روی این محله نشست؛ نامی که تاکنون تغییر نکرده است. این محله همچون خانه‌های قدیمی‌اش، ساکنانی قدیمی دارد.

اهالی به واســطه شــناخت دیریــن از یکدیگر، رفت وآمد همسایگی را به جا می‌آورند و در شادی و غم هم شریک‌اند. یکی از تغییر‌های اصلی نام معابر این محدوده در سال ۱۳۹۱ رخ داد و امتداد شهید رستمی که به نام ۲۲ بهمن معروف بود به شهید رستمی تغییر پیدا کرد.

 قدمت ۱۰۰ ساله چهنو

براساس اسناد موجود ۱۰۰ سال پیش قلعه چهنو که دروازه شهر بوده وجود داشته است و یکی از کوچه‌های آن به کوچه صابون‌پز‌ها معروف بود.

درست چندصدمتر پایین‌تر جایی که حالا پارک مصلی قرار گرفته است، کوره آجرپزی بود. یک گوشه از مدرسه مصلی هم معدن خاک بود و خندقی داشت که تیزاب کارگاه‌های صابون‌پزی به داخل آن می‌ریخت. چهنو هنوز هم به چهنو معروف است هرچند نام رسمی آن به شهید صدوقی تغییر یافته است.

کشتارگاهی که فرهنگ‌سرا شد

فرهنگ‌سرای غدیر یکی از پتانسیل‌های فرهنگی منطقه در محله کارمندان است. زمانی این مکان فرهنگی بزرگ‌ترین کشتارگاه مشهد بوده و محل رفت وآمد آدم‌های مختلفی از جمله قصابان، سلاخان، دامداران، دلالان و... بود.  بوی بد آن اهالی محل را به ستوه آورده بود و خیلی‌ها این محله را به نام همین کشتارگاه می‌شناختند.

هر روز تعداد ماشین‌های باربری پر از گاو و گوسفند و شتر جلو این مکان می‌ایستادند و ساعاتی مشغول پیاده‌کردن این حیوانات از ماشین بودند.

ماجرای گریختن یکی از شتر‌ها از زیر دست سلاخان و پناهنده‌شدنش به حرم مطهر امام رضا (ع) که سوژه بسیاری از رسانه‌ها شد از همین‌جا بود. بعد‌ها در دهه ۷۰ این کشتارگاه به فرهنگ‌سرای غدیر تبدیل شد که مأمن بسیاری از اهالی منطقه برای کار‌های فرهنگی است.




* این گزارش دوشنبه  ۱۵ بهمن ۱۳۹۷ در شماره ۳۲۶ شهرآرا محله منطقه ۶ چاپ شده است.