حوزه علمیه مشهد، مکتبی هزار ساله است

سیدعلیرضا سیدکباری| هنوز که هنوز است هرگاه نام حوزه علمیه مشهد می‌آید بی‌اختیار ذهن به‌سمت مجامع درسی در حرم مطهر و اطراف آن می‌رود، به سمت مدارسی که حجره‌حجره بودند و در هرکدام طلبه‌ای زندگی می‌کرد، اما امروز خبری از بیشتر آن مدارس حوزوی نیست.

با این حال خود حوزه علمیه مشهد هنوز در جوار حرم مطهر پابرجاست. همین همسایگی ما را برآن داشت که دوره‌های حیات این حوزه در پیش و پس از انقلاب را بررسی کنیم.

دوره اول

دوره اول حوزه علمیه مشهد خاص این شهر نیست، بلکه به خراسان بزرگ اختصاص دارد، چراکه این دوره، عصر حضور امام رضا(ع) در خراسان بزرگ است. امام تنها در یک شهر ساکن نبودند، بلکه در مسیر خود (مدینه تا خراسان) از شهرهای مختلفی گذشته‌اند و معارف علوی را منتشر کرده‌اند.

حدیث «سلسلة‌الذهب»^۱ که در نیشابور ایراد شده، یکی از آن موارد است. مأمون جلساتی با حضور دانشمندان مذاهب و فرق مختلف اسلامی و دیگر ادیان تشکیل می‌داد که هرچند برای تخریب امام بود، اما در ترویج این حوزه رضوی بسیار مؤثر بود.

ازسوی دیگر عصر رضوی برابر بود با نهضت ترجمه و این مسئله باعث رویارویی دو نوع اندیشه متضاد شد که امام رضا(ع) در مکتب توحیدی خویش با مباحث کلامی به آن پاسخ می‌داد. این مکتب پس از وجود مبارک حضرت رضا(ع) زیرنظر شاگردان برجسته‌شان تداوم یافت و در نشر تفکر شیعی تأثیرگذار شد.

دوره دوم

پس از شهادت امام رضا(ع) برگزاری حلقه‌های درسی در کنار تربت ایشان رونق گرفت. این دوره از قرن سوم شروع می‌شود و تا قرن نهم هجری ادامه می‌یابد. در این دوره بزرگانی مثل شیخ طوسی و شیخ طبرسی (متوفی ۵۸۴ ق.) می‌زیسته‌اند^۲، لیکن اوضاع آشفته این دوره با وجود جنگ‌ها و حملات وحشیانه تیموریان و مغولان، باعث رکود علمی در این حوزه شده است.

با وجود این همه حملات نظامی و فرهنگی، کتاب وزین «مجمع البیان فی تفسیرالقرآن» (اثر شیخ طبرسی) در این دوره از حوزه علمیه مشهد نوشته شده است.

مدارسی که در این دوره در مشهدالرضا(ع) وجود داشته‌اند عبارتند از: مدرسه مشهد امام رضا(ع)، مدرسه بالاسر، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه امیر سیدی. ^۳

دوره سوم

این دوره از قرن دهم تا قرن سیزدهم را شامل می‌شود. گویا در قرن دهم باوجود توجه فراوانی که از جنبه مذهبی به مشهد می‌شده، حوزه علمیه این شهر چندان رونق نداشته و علمای معروف در آن حوزه به تدریس اشتغال نداشته‌اند.

شاید به همین جهت بوده که مدارس علمی آن از دو یا سه مدرسه قدیمی تجاوز نمی‌کرده و مدرسه جدیدی در آن بنیاد نشده است. علمای معروف مشهد در این قرن، یکی ملاعبدالله شوشتری (متوفی ۹۹۷ ه.ق.) است که به‌دست ازبکان در هرات به قتل رسیده است.

دیگری مولانامحمد رستمداری  (متوفی اوایل قرن یازدهم) که نامه‌اش به علمای ازبک، به تفصیل در «مجالس‌المؤمنین» و «مطلع‌الشمس» نقل شده و گواه دانش و قدرت علمی اوست.

در قرن یازدهم وضع حوزه متحول شد و علما و مدرسان معروف در آن به تدریس مشغول شدند. مدارس متعددی بنا شد و طلاب و محصلین برای استفاده گرد آمدند.

درحقیقت قرن یازدهم را می‌توان مبدأ اهمیت و عظمت حوزه علمی مشهد دانست. مخصوصاً در نیمه دوم این قرن، حوزه مشهد از لحاظ کثرت علما و مدرسین در ردیف حوزه‌های مهم شیعه قرار گرفت و طلاب از شهرهای دیگر به آن رو آوردند.

حتی مدرس بزرگ و معروفی همچون «مولانا محمدباقر» معروف به «محقق سبزواری» که در اصفهان دارای مقام ریاست علمی و ملقب به «شیخ‌الاسلام» بود، در اواخر این قرن به مشهد هجرت کرد و مدرسه قدیمی «سمیعیه» را -که از آن پس به نام او «باقریه» نامیده شد و تاکنون به این نام باقی است- تجدید بنا نمود و خود در آن به تدریس و تربیت شاگردان مشغول شد. ^۴

از دیگر رجال عالم و دانشمند شیعه که در این دوره حوزه علمیه مشهد را رونق بخشیدند، شیخ محمد حرعاملی (متوفی ۱۱۰۴ه.ق.) و محدث نوری است.

حوزه علمیه مشهد پس از یک‌قرن فعالیت پربار، در دو قرن ۱۲ و ۱۳ هجری رونق خود را از دست داد و دانش‌پژوهان پس از طی علوم مقدماتی و سطح، در حوزه‌های علمیه اصفهان و نجف به ادامه تحصیل می‌پرداختند.

دوره چهارم

این دوره دو قرن ۱۴ و ۱۵ قمری را شامل می‌شود. در این دوره حوزه علمیه مشهد در علوم عقلی و ادبی پیشرو تمامی حوزه‌های علمیه شیعه بوده است؛ هرچند فقه و اصول در حوزه نجف از رونق بیشتری برخوردار بوده و طلاب برای آموزش سطوح عالی و اخذ اجتهاد راهی حوزه نجف اشرف می‌شده‌اند.

از دیگر مسائلی که در این دوره پیش آمده، تأسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ ه. ق. است که باعث تحت‌الشعاع‌قرارگرفتن حوزه علمیه مشهد شده است.شیخ عبدالجواد ادیب نیشابوری (متوفی ۱۳۴۴ ه. ق.) استاد ادبیات، ملامحمد علی، معروف به «حاجی فاضل» (متوفی ۱۳۴۲ ه. ق.) استاد فقه، اصول و فلسفه، میرزای عسکری شهیدی معروف به «آقابزرگ» (متوفی ۱۳۵۵ ه. ق.) استاد فلسفه، و شیخ اسدا... یزدی (متوفی ۱۳۴۲ ق) استاد فلسفه از اساتید برجسته حوزه مشهد در این دوره هستند.

آیت‌ا... خامنه‌ای طی گزارشی که در دوران طلبگی خود از حوزه علمیه مشهد گرد آورده، اشاره می‌کند که در قرن چهاردهم حوزه علمیه مشهد خالی از حوزه درس خارج فقه و اصول بوده و دانشمندان مبارزی مثل سیدعلی سیستانی (متوفی ۱۳۴۰ ه. ق.) و سیدعباس شاهرودی(متوفی ۱۳۴۱ ه. ق.) و حاجی فاضل (ملامحمدعلی) در آن به تدریس دروس سطح قناعت می‌کردند.تا اینکه دو مدرس بزرگ که از حوزه علمیه نجف اشرف فارغ‌التحصیل شده بودند و به مقام اجتهاد رسیده بودند، در حوزه مشهد به تدریس خارج فقه و اصول همت گماردند؛ یکی آیت‌ا... حاج آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۶۶ ه. ق.) و دیگری آیت‌ا... حاج میزا محمد کفایی خراسانی ملقب به آقازاده (متوفی ۱۳۵۶ ه. ق.).

پس از این دو بزرگ، شیخ مرتضی آشتیانی (متوفی ۱۳۵۶ ه. ق.) نیز به تدریس خارج اشتغال ورزید و دانشمندان و مدرسانی، چون شیخ حسن برسی (متوفی ۱۳۵۳ ه. ق.)، شیخ حسن کاشی، شیخ حسین پایین‌خیابانی (متوفی ۱۳۶۶ ه. ق.) و  میرزامهدی اصفهانی ^۵ تدریس سطح را انجام می‌داده‌اند.

این دوره مقارن با نهضت تنباکو، انقلاب مشروطیت، قیام گوهرشاد و انقلاب اسلامی است. درحقیقت نام گوهرشاد از حوزه علمیه مشهد برخاسته است.بعید فقهایی، چون حاج آقا حسین قمی و حاج میرزامحمد کفایی خراسانی در جریان حادثه گوهرشاد، حوزه علمیه مشهد را از دانشمندان درجه‌اول خالی کرد و  دیگر بار دوران فترت و رکود علمی به این حوزه روی آورد.

این رکود علمی از ناحیه دیگری نیز تشدید شد و آن مخالفت میرزامهدی اصفهانی با فلسفه و عرفان اسلامی بود؛ چراکه حوزه علمیه مشهد پیش از آنکه حوزه‌ای فقهی و اصولی باشد، حوزه‌ای فلسفی بود.با بنیان‌گذاری مکتب ضدفلسفه، حوزه مشهد از این فضیلت نیز بی‌بهره شد. ^۶

این رکود تا ورود حضرت آیت‌ا... سیدمحمدهادی میلانی در سال ۱۳۷۳ ه. ق. ادامه داشت. وی توانست با حضور خویش حوزه مشهد را به عصر شکوفایی برساند و آن را در ردیف حوزه‌های رایج شیعه قرار دهد.علاوه‌براین در حوادث اخیر ایران و قیام امام خمینی طی سال‌های  دهه ۴۰ شمسی به بعد مدارس علمیه مشهد به کانون‌های مقاومت علیه نظام طاغوت تبدیل شد و در پی همین رویداد‌ها بسیاری از طلاب روشنفکر و مبارز به زندان افتادند و تبعید شدند.

پیام طلاب مدارس علمیه مشهد در سال ۱۳۵۴ ه. ش؛ و درگیری آنان با مأموران و عمال ساواک اوج این مبارزه قهرمانانه است که به دنبال آن گروهی از طلاب انقلابی دستگیر شدند.در این حوادث شهید هاشمی‌نژاد و حجت‌الاسلام و‌المسلمین واعظ طبسی دستگیر شدند و آیت‌ا... خامنه‌ای از مشهد به سیستان‌و‌بلوچستان تبعید شد.

در اواسط دهه ۵۰‌شمسی مدارس علمیه زیادی - که به کانون‌های مبارزه ضدرژیم تبدیل شده بودند- به‌دلیل طرح توسعه اطراف فلکه حرم مطهر ویران شدند.برخی برای این تخریب‌ها یک توجیه داشتند: ازبین‌بردن مراکز مبارزه. با این حال رژیم نتوانست بر حوزه علمیه تسلط یابد ^۷ ؛ حوزه‌ای که همراه مردم حکومت شاه را سرنگون کرد و از آن پس رونق بیشتری یافت.

 
پی‌نوشت‌:

• -۱ کتاب‌التوحید. شیخ صدوق، ص ۲۵، روایت ۲۳ و صحیفة الامام الرضا (ع)، ص ۴۰، روایت اول.
• -۲ طبقات اعلام‌الشیعه، الثقات‌العیون فی سادس‌القرون، ج ۲، ص ۲۱۶ - ۲۱۷.
• -۳ گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، آیت‌ا... خامنه‌ای، ص ۱۲ و ۱۳ و تاریخ مدارس ایران، ص ۲۰۴ - ۲۰۹.
• -۴ همان، ص ۱۵ و ۱۶.
• -۵ همان، ص ۲۵ و ۲۶.
• -۶ همان، ص ۲۶ و ۲۷.
• -۷ همان، ملحقات، ص ۱۳۶ و ۱۳۷.