داستان شکل‌گیری ارتش در خراسان

وجود قوای نظامی در مشهد به بیش از چند قرن می‌رسد؛ چرا که سرزمین پهناور و زرخیز خراسان از دیرباز در معرض تاخت وتاز اقوام غارتگر و خونریز ازبک، ترکمن، افغان و روس قرار داشته است. از دوره هخامنشیان، همواره یاغیان شرقی چشم طمع به ثروت و اراضی این دیار داشته اند و در مقابل، جنگاورانی از خطه خراسان برای دفاع از وطن خویش دست به شمشیر و سلاح برده و رشادت‌ها کرده اند.

در واقع هرگاه که حکومت مرکزی ایران در مرز‌های غربی با امپراتوری عثمانی وارد جنگ شده، طوایف متحد ازبک، ترکمن و افغان در مرز‌های شرقی به خراسان تاخته اند، به همین منظور قشونی از سواران طوایف و قبایل شهر‌های مختلف در خراسان تشکیل می‌شود تا در مقابل مهاجمان مقاومت کند.

شاه عباس صفوی از کرد‌های جنگجوی ولایات غربی ایران بهره گرفته و آن‌ها را به شمال و شمال شرق خراسان کوچ می‌دهد، نادرشاه هم چنین می‌کند و خراسان بدل می‌شود به قرارگاه اصلی قشون ایران، در دوره افشاری. در دوره فتحعلی شاه قاجار که عباس میرزا نایب السلطنه (قهرمان جنگ‌های ایران و روسیه) والی خراسان می‌شود، شش فوج (شش هنگ) سرباز در مشهد به سال ۱۲۱۱ خورشیدی حاضر به جنگ می‌شوند. به این منظور چهارهزار سوارکار از خراسانیان معین می‌شوند که مواجب و حقوقشان را از مالیات خراسان مقرر می‌کنند.

در سفرنامه کلنل بی ام مک گریگور که سال ۱۲۵۳ خورشیدی به ایالت خراسان آمده قوای نظامی این ایالت شامل هنگ‌های نظامی عرب، عجم، دامغان، سمنان، قرایی، ترشیز (کاشمر) و قزوین بوده است که هرکدام در بیرون شهر و هرکجا که پیش آمده اردو می‌زده اند.

در سال ۱۲۷۰خورشیدی با ورود ۹۳ سرباز و ۷ افسر به مشهد، قزاق خانه مشهد به دستور ناصرالدین شاه قاجار تشکیل می‌شود. یک سال بعد، قوای نظامی پیاده در مشهد به سه فوج حدود ۸۰۰ نفره می‌رسد و کل خراسان هم ۱۱ هزار و ۲۷۵ نیروی نظامی دارد.

در دهم فروردین سال ۱۲۹۱ که مصادف است با به توپ بستن حرم مطهر، اگرچه آماری از نظامیان خراسان در دست نیست؛ تعداد قوای روس در مشهد حدود ۲۰۰۰ نفر گزارش شده است.

در سال ۱۲۹۷خورشیدی، یک سال بعد از خروج روس‌ها از مشهد که احمد‌قوام السلطنه به والی گری خراسان می‌رسد، عده‌ای ژاندارم را به فرماندهی ماژور (سرگرد) میرزا محمدحسین جهانبانی همراه خود به مشهد می‌آورد؛ این اولین بار است که نظامی باانضباط و باسواد در مشهد دیده می‌شود.

ژاندارمری که با حضور و فرماندهی (سرگرد) جهانبانی شکل گرفته است، در مرداد سال ۱۲۹۹ خورشیدی با ورود سرهنگ محمدتقی‌خان پسیان به عنوان فرمانده جدید توسعه می‌یابد و نیروهایش تا خرداد ۱۳۰۰ به ۳۲۷۰ سوار، پیاده، توپچی، مسلسل چی و... می‌رسد.

نیرو‌های بسیار قوای ژاندارم در ۱۲ ساختمانی مستقر می‌شوند که چندین سال پیش در زمین‌های جنوبی کال قره خان و در محل قلعه «شهر نو» ساخته شده و پس از خروج آن‌ها بلااستفاده رها شده اند. پس از قتل پسیان در مهر سال ۱۳۰۰، تعداد ۱۵۰۰ نفر باقی مانده نیرو‌های ژاندارمری مشهد به جمع ۷۰۰ قزاق، ۳۰۰ ژاندارم و ۳۰ نفر امنیه‌ای می‌پیوندند که آبان همین سال همراه حسین آقاخان خزاعی میرپنج (سرتیپ یا امیر پنجه) به مشهد می‌آیند.

چهاردهم دی این سال زمانی است که به دستور وزارت جنگ تمام قوای نظامی موجود در مشهد ادغام شده و قشون واحد و متحدالشکلی را تشکیل می‌دهند. این گونه است که ساختار ارتش نوین خراسان با نام لشکر ۶ شرق و تعداد ۱۳۷ افسر و ۳۳۷۷ سرباز به فرماندهی (امیر لشکر) حسین آقاخان خزاعی و ریاست ستاد (سرهنگ) میرزا محمدحسین جهانبانی در مشهد شکل می‌گیرد. ارتش خراسان در یک قرن گذشته تغییرات زیادی را به خود دیده است؛ اما این روز‌ها ذیل نام لشکر ۷۷ پیروز ثامن الائمه (ع) خراسان همچنان به کشور و مردم خدمت می‌کند.

ارتش خراسان در گذر تقویم

۱۲۷۰ خورشیدی : ایجاد قزاق خانه با ۷ افسر و ۹۳ سرباز.

۱۲۹۷ خورشیدی: ایجاد فوج ژاندارمری به فرماندهی ماژور (سرگرد) میرزا محمدحسین جهانبانی.

۱۲۹۹ خورشیدی: فرماندهی محمدتقی پسیان بر فوج ژاندارمری و گسترش قوای ژاندارمری تا بیش از ۳۰۰۰ افسر و سرباز و استقرار آن‌ها در ساختمان‌های روسی قلعه «شهر نو».

۱۳۰۰ خورشیدی: حضور امیرپنجه حسین آقاخان خزاعی به عنوان رئیس قزاق خانه مشهد، ادغام قوای نظامی در لشکر ۶ و تشکیل ارتش نوین خراسان به دستور وزارت جنگ با نام لشکر ۵ شرق با ۱۳۷ افسر، ۳۳۷۷ سرباز و ۱۱۱۹ چاپار.

۱۳۰۵ خورشیدی: نامه نگاری لشکر به تولیت آستان قدس رضوی برای واگذاری زمین جهت میدان فرود طیاره در شهریور و شکل گیری نخستین فرودگاه مشهد در همین سال.

۱۳۰۷ خورشیدی: قشون کشی ۶ماهه لشکر خراسان با فرماندهی امان ا... میرزا جهانبانی به سیستان برای سرکوب شورش دوست محمدخان بلوچ.

۱۳۱۴ خورشیدی: تغییر نام لشکر به نام «۹ شرق» و حادثه گوهرشاد در روز‌های ۱۹ تا ۲۱ تیر. این اولین چالش داخلی رضاخان مقتدر با مردم معترض ایران است که برای ارتش نیز گران تمام می‌شود. جدای نفراتی که در درگیری مسجد کشته می‌شوند، حدود ۲۰۰۰ هزار بازداشتی این ماجرا نیز تا دو ماه در محل پادگان لشکر نگهداری می‌شوند.

۱۳۲۰ خورشیدی: حمله و تجاوز ارتش روسیه به خراسان در روز‌های ابتدایی شهریور. ایستادگی ابتکاری یگان‌های مختلف لشکر شرق (خراسان) در گردنه‌های مزدوران و غلامان. با این همه دو ستون نظامی هم که از مشهد برای مقابله می‌روند، در برابر امکانات ارتش روسیه ناتوان هستند. صدور دستور «آتش بس و ترک مخاصمه» از سوی دولت و ورود قوای روس به مشهد در ظهرِ هفتم شهریور و استقرار در پادگان لشکر ۹ شرق.

۱۳۲۱ خورشیدی: خطر قریب الوقوع انحلال ارتش ایران و شکل گیری سربازخانه‌های موقت در فروردین. تغییر نام لشکر به «۸ خاور».

۱۳۲۴ خورشیدی: خروج قوای روس از مشهد و بازگشت یگان‌های لشکر خراسان به پادگان اصلی.

۱۳۳۳ خورشیدی: بهره‎برداری از خانه‌های سازمانی ارتش در زمین‌های موقوفه آستانه مجاور پادگان با تلاش چندساله (سرلشکر) محمد دیلمقانی.

۱۳۳۵ خورشیدی: تغییر نام لشکر به «۱۲ خراسان».

۱۳۳۷ خورشیدی: اجرای طرح «ارتش در خدمت مردم» و مشارکت لشکر در کار‌های خدماتی، آموزشی، عمرانی و بهداشتی عام المنفعه.

۱۳۴۲ خورشیدی: تغییر نام لشکر به «۶ خراسان». نگهداری از هزار و ۵۰۰ بازداشتی ماجرای ۱۵ خرداد در محوطه صبحگاه، اسطبل‌های پادگان ۵ پشتیبانی و چادر‌های انفرادی. افراد مهم بازداشتی البته در سلول‌های پاسدارخانه نگهداری می‌شوند.

۱۳۴۷ خورشیدی: حضور لشکر به عنوان اولین سازمان رسمی در زلزله گناباد که حدود ۱۲۰۰۰ تلفات دارد؛ پرسنل لشکر ۱۱ ماه در این منطقه خدمت می‌کنند و برای زلزله زدگان خانه‌های موقت می‌سازند. در این سال همچنین واحد سواره ارتش منحل شده و اسب‌ها از لشکر می‌روند؛ اسطبل‌ها نیز به خوابگاه تبدیل می‌شوند. نام لشکر هم به «۷۷ خراسان» تغییر می‌یابد.

۱۳۴۹ خورشیدی: حضور لشکر در عملیات و مانور‌های خارجی از جمله شرکت در جنگ ظفار عمان، پیمان سنتو پاکستان و ویتنام. در همین سال توسط شاه بودجه عمرانی به لشکر تخصیص می‌یابد و ساختمان‌های پادگان مرمت اساسی می‌شوند.

۱۳۵۷ خورشیدی: کمک رسانی به مردم در زلزله طبس؛ اما پس از آن در ۲۳ آذر و ۹ و ۱۰ دی با تصمیم مسئولان طاغوتی ارتش مسلح در جریان مبارزات انقلاب رودرروی مردم قرار می‌گیرد. البته در همین سال سربازان بسیاری محل خدمت خود را به فرمان امام (ره) ترک می‌کنند و در نهایت در روز ۲۴ بهمن لشکر ۷۷ خراسان با انقلاب اعلام همبستگی می‌کند.

۱۳۵۸ خورشیدی: حضور در گنبد کاووس و شهر‌های ملتهب کردستان و خوزستان برای مقابله با ضدانقلاب و تأمین امنیت.

۱۳۵۹ خورشیدی: جلوگیری از پیشروی اولیه ارتش عراق توسط یگان‌های مستقر در سرپل ذهاب و حضور در میدان‌های مختلف جنگ تحمیلی و شرکت در عملیات‌های بزرگ از جمله ثامن الائمه، فتح المبین، ا... اکبر و‌... حضور لشکر در مناطق جنگی تا سال ۱۳۷۱ ادامه می‌یابد.

۱۳۶۰ خورشیدی: اسکان و نگهداری از ۱۹۰۰ اسیر عراقی در محل ساختمان‌های گردان تانک برای ۱۰ سال.

۱۳۷۱ خورشیدی: بازگشت آخرین یگان پیاده لشکر پیروز ۷۷ به مشهد که با استقبال پرشور مردم همراه است، البته تیپ یک لشکر به عنوان خط نگهدار تا سال ۱۳۷۷ در مناطق مرزی خوزستان باقی می‌ماند و دسته مهندسی لشکر هم تا همین سال مشغول مین روبی میلیون‌ها مینی است که ارتش بعثی در خاک ایران کاشته است.

۱۳۹۴ خورشیدی: پایان جابه جایی یگان‌های لشکر به محل جدید پادگان در ابتدای جاده نیشابور در ۱۴ شهریور.

۱۴۰۱ خورشیدی: جابه جایی بخشی دیگر از پادگان و یگان‌های نظامی و بازگشایی مسیر‌های داخلی آن در ۲۸ خرداد برای استفاده عموم مردم.

دلاوران پیروز ۷۷ پیروز

در طول سال‌های دفاع مقدس ۵۳۶۷ نفر از افسران، درجه داران، کارمندان و سربازان لشکر ۷۷ خراسان به شهادت رسیده اند و ۲۸۰ نفر هم مفقودالاثر شده اند. همچنین ۲۲۱۰ نفر به اسارت نیرو‌های عراقی و عناصر ضدانقلاب و تجزیه طلب درآمده که برخی از آنان حدود ۱۰ سال در زندان‌های رژیم بعثی عراق محبوس بوده اند.

آمار جانبازان لشکر نیز بیش از ۱۶ هزار نفر است که تعدادی از آنان پس از سال‌ها تحمل رنج و درد ناشی از عوارض جراحات و صدمات دوران جنگ، به خیل شهدا پیوسته اند.