یادگار ۱۶۲ ساله پاچناری‌ها در محله راه‌آهن
کربلایی‌رجب، پس‌از زیارت سیدالشهدا (ع) به‌همراه پسرعمویش این مسجد را ساخت و به‌دلیل ارادتش به امام‌حسین (ع) وقفی انجام داد که قدمتی ۱۶۲ ساله دارد.
اهالی محله پاچنار قدیم که امروز یکی از محدوده‌های محله راه آهن است، یکی از با‌صفاترین و متحد‌ترین ساکنان مشهد قدیم به شمار می‌رفتند؛ ساکنانی که با باغ‌داری و کشاورزی امرار معاش می‌کردند و در امور عام‌المنفعه همچون تأمین هزینه‌های مراسم مذهبی و وقف با هم رقابت داشتند؛ ادعایی که سند اثباتش مسجد پاچنار است که امروز به نام «امام حسن عسکری (ع)» مزین شده و از ۱۶۲سال پیش درهایش به روی ساکنان محله و میهمانان امام‌رضا (ع) گشوده است.
نخستین کلنگ این مسجد، وقتی بانیان آن به زیارت امام‌حسین (ع) رفته بودند، زده شد و پس از آن بود که در سال۱۲۷۸ هجری‌قمری مصادف با آبان۱۲۴۰ هجری‌شمسی، اولین مسجد محله پاچنار بنا شد. اگرچه روی کاشی‌کاری سردر مسجد که در دهه۶۰ نصب شده، تاریخ احداث این مکان مقدس ۱۲۷۲ شمسی قید شده است، بنا‌بر تاریخ اولین کتیبه، تاریخ احداث مسجد به احتمال زیاد همان روایت اول است.
در هرصورت با‌توجه‌به گذشت بیش‌از یک قرن، پی بردن به تاریخ و روایت دقیق مسجد کمی دشوار است، اما آن‌طور‌که بیشتر اهالی قدیمی به آن اذعان دارند، دو پسر‌عمو به نام‌های کربلایی‌رجب و کربلایی رحیم، مسجد کوچکی را در فاصله حدودا یک‌کیلومتری از ضریح منور امام‌هشتم (ع)، روی یک آب انبار بنا کردند؛ مجموعه‌ای کوچک که فقط حدود ۵۵ متر‌مربع زیربنا داشته و سال‌ها یکی از بانوان محله معروف به «خاله‌مسجدی» اداره امورات آن را برعهده داشته است.
پس از چند سال با رونق‌گرفتن مسجد، عشق اهالی محله پاچنار به امام‌حسین (ع) موجب شکل‌گیری هیئتی مذهبی پاچنارمی‌شود. امروز از محله پاچنار، باغ‌های میوه و نهر‌های آبش، اهالی سخت‌کوش و خانه‌های با‌صفایش، چیزی به‌جز خاطراتی مبهم باقی نمانده است؛ خاطراتی که وقتی آن‌ها را در‌کنار هم می‌چینیم به ساکنان قدیمی محله می‌رسیم که از میان آن‌ها نام چند تن جاویدان شده است. چند نفری که باعث و بانی تشکیل مسجد پاچنار بوده‌اند.
کتیبه‌های پر رمز و راز مسجد پاچنار
مسجد پاچنار با‌توجه‌به چهارکتیبه‌ای که در آن قرار دارد، دست‌کم چهار موقوفه دارد. در نخستین کتیبه که به تاریخ ۱۲۷۸هجری‌قمری در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار نصب شده است، واقف یعنی همان کربلایی‌رحیم یک قطعه زمین ملکی خود را برای برگزاری مجلس تعزیه‌خوانی امام‌حسین (ع) و همچنین تأمین هزینه تعمیر مسجد روی حوض فرب حیطه پاچنار وقف آن می‌کند. اولاد او باید تا‌زمانی‌که نسل ادامه دارد، به آن پایبند باشند و در‌صورت انقراض نسل نیز این وظیفه به مجتهد واجدالشرایط ارض اقدس سپرده شده است.
پس از این وقف، دیگر اهالی وقت محله نیز به مشارکت در برگزاری مراسم مسجد پرداختند. پنج‌سال پس از نصب اولین کتیبه، دومین وقف مسجد توسط کربلایی‌رجب انجام شد. این وقف طبق تاریخ ثبت‌شده روی کتیبه به شعبان سال۱۲۸۳ قمری بر‌می گردد که هم‌زمان می‌شود با آذر سال۱۲۴۵خورشیدی.
مرحوم رجب فرزند قربانعلی زمینی را برای مسجد روی حوض فرب حیطه پاچنار، برای برگزاری تعزیه‌خوانی و هزینه‌های شب‌های قدر وقف می‌کند. همچنین بیان می‌شود که در‌صورت نیاز به تعمیر مسجد در حد توان متولی باید هزینه کند. این واقف نیز تولیت موقوفه‌اش را ابتدا به نسل پس‌از خودش و در‌صورت انقراض نسل به مجتهد جامع‌الشرایط ارض اقدس سپرده است.
در سومین کتیبه وقف مسجد، اما دو تاریخ جمادی‌الاول سال ۱۲۹۴ قمری مصادف با اردیبهشت۱۲۵۶ شمسی و رمضان۱۳۱۱ قمری یعنی اسفند۱۲۷۲ شمسی قید شده است و دراین کتیبه که متن طولانی‌تر‌ی دارد، از یکی از کارشناسان میراث فرهنگی خواستیم متن کامل آن را برای ما مشخص کند، آمده است که شخصی به نام حاج‌محمد دربان‌کشیک، کل یک قطعه زمین مزروعی خود را واقع‌در محله گل‌فروشان وقف روضه‌خوانی کرده است.
در ادامه این کتیبه آمده است که «ایضا ام لیلا فرزند مرحوم کربلایی عباس» وقفی انجام داده که به‌طور دقیق قادر به مطالعه آن نبودیم، اما به نظر می‌رسد واقف چند ملک را وقف قرائت قرآن و برگزاری مراسم امام‌حسین (ع) کرده است. آخرین کتیبه مسجد نیز در سال۱۳۲۰ هجری‌قمری مصادف با ۱۲۸۱ شمسی نصب شده است؛ کتیبه‌ای که در آن، واقف حاج‌محمد دربان فرزند کربلایی عباس، بخشی از درآمد یک زمین را صرف روضه‌خوانی برای امام‌حسین (ع) کرده است.
در هر چهار کتیبه، تولیت به اولاد و در‌صورت انقراض نسل پسر و دختر به حاکم شرع سپرده شده و روی تداوم وقف تأکید جدی شده است.
محمود بختیاری‌شهری، استادیار رشته باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور، می‌گوید: با توجه‌به قدمت و ارزش والای فرهنگی و تاریخی این چهارکتیبه و موضوع وقف، متون مندرج در آن به بررسی و پژوهش بیشتری نیاز دارد تا بتوان با بررسی کارشناسی، مضمون دقیق و درست آن را به‌طور دقیق ارائه کرد. در‌مجموع می‌توان گفت که این کتیبه‌ها دارای ارزش خاصی هستند و برای حفظ و نگهداری از آن‌ها باید کوشید.
ناشناخته بودن موقوفه‌ها
مسجد پاچنار روی یک آب‌انبار بنا شده بود و به‌همین‌دلیل به «مسجد روی حوض پاچنار» معروف بوده است. این آب‌انبار بیش از یک قرن محل تأمین آب شرب مردم بوده است. تا حدود شصت‌سال پیش، بیشتر اراضی مجاور مسجد از باغ‌های میوه به‌ویژه سیب و مزارع کشاورزی تشکیل شده و همان مسجد کوچک، پاسخ‌گوی جمعیت ساکن این محدوده بود.
البته از حدود نیم‌قرن پیش به‌مرور زمان درختان میوه قطع شدند و ساکنان مدتی به‌جای باغ‌داری در اراضی خود به کشاورزی پرداختند؛ این کار البته چندان تداوم نداشت و با گسترش شهر آن‌ها مزارع کشاورزی خود را تفکیک کردند و به فروش رساندند. منازل مسکونی جدید در محله ساخته و باعث افزایش چشمگیر جمعیت شد، به‌طوری‌که باوجود احداث چند مسجد دیگر، بازهم فضای مسجد پاسخ‌گوی نمازگزاران نبود.
محمود ممیزان رئیس هیئت‌امنای مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع) است. او هشتاد‌وهشت‌ساله است و بیش‌از ۶۳سال است که در همسایگی مسجد سکونت دارد و در روند بازسازی مشارکت داشته است.
ممیزان درباره بازسازی مسجد توضیح می‌دهد: سال ۱۳۶۰ مرحوم عبدالله طوسی که متولی یکی از موقوفات مسجد بود، به‌سراغ ما آمد و گفت خانواده عرفانیان منزل خود را به مسجد بخشیده‌اند و امکان توسعه آن هست. او از ما خواست در ساخت مسجد جدید مشارکت کنیم. این درخواست را با اهالی مطرح کردیم و همه پای کار آمدند و ما زیر‌نظر استاد حسن بنا شروع به تخریب بنای قدیمی و ساخت مسجد جدید کردیم.
علی غفوری، یکی دیگر از اعضای هیئت‌امنای مسجد، تعریف می‌کند: بنای جدید مسجد در سال۱۳۶۲ احداث شد و نامش به امام حسن عسکری (ع) تغییر کرد. پس از آن نیز در دهه۷۰ نمای آن سنگ شد. البته پس از تجدید بنا ما سندی یکپارچه برای مسجد نگرفتیم و حتی مساحت دقیق این بنا را نداریم و فقط می‌دانیم که مساحت مسجد حدود سیصد‌متر‌مربع است و زیربنایی حدود ششصدمتر‌مربع دارد. برای حل این مشکل از شهرداری منطقه۳ درخواست مساعدت داریم.
غفوری ادامه می‌دهد: یکی دیگر از مواردی که ما با آن مشکل داریم، نداشتن اطلاعات دقیق درباره موقوفات است. متأسفانه در حال حاضر، فقط متولی یکی از موقوفات به وقف‌نامه عمل می‌کند. البته اداره اوقاف نیز طبق یکی از وقف‌نامه‌ها با مسجد همکاری می‌کند، اما در‌مجموع ما نمی‌دانیم به‌صورت دقیق، اراضی وقف‌شده در تعدادی از موقوفات کجا قرار دارند.
حتی با‌توجه‌به متن یکی از کتیبه‌ها که ذکر شده «باغی در مجاورت حرم»، ممکن است بخشی از این موقوفه، زیر نظر موقوفات آستان قدس قرار گرفته باشد.
هیئت کهن و قدیمی
بین سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۹۰ خورشیدی بانیان وقت مسجد، یک هیئت مذهبی تشکیل می‌دهند؛ هیئتی که نام آن به‌طور رسمی در تاریخ۱۲۹۰ خورشیدی قید شده و همواره پیوندی ناگسستنی با مسجد داشته است، تاآنجاکه حتی با تغییر نام مسجد، نام هیئت نیز به نام مبارک امام حسن عسکری (ع) تغییر می‌کند.
برای اطلاع از تاریخچه فعالیت هیئت و ارتباطش با مسجد، ابتدا سراغ پیرغلامان هیئت را گرفتیم، اما متأسفانه به‌دلیل کهولت سن و بیماری، امکان گفتگو با آن‌ها به‌ویژه محسن پرویزی و سیدموسی فاطمی که ده‌ها سال در هیئت خدمت کرده‌اند، میسر نشد.
با‌وجوداین محمد اشنود که پس‌از پدربزرگ و پدرش در این هیئت خدمت می‌کند، به نمایندگی گفته‌های آن‌هارا به‌همراه سخنان پدربزرگ و پدر مرحومش برای ما نقل می‌کند. اشنود می‌گوید: پدربزرگ مرحوم من از سال ۱۲۸۰ هجری‌شمسی در مجالس هیئت مذهبی مسجد پاچنار حضوری ثابت داشته و همواره به‌عنوان یک سینه‌زن در مناسبت‌های مذهبی همچون ایام سوگواری امام‌حسین (ع) حاضر می‌شده است. این یعنی هیئت بدون شک پیش از سال۱۲۹۰ تشکیل شده است.
حکایت تابوتی که در مسجد بود
او با اشاره‌به گفته بزرگ‌تر‌های هیئت درباره تاریخچه مسجد پاچنار می‌گوید: پس از احداث مسجد، انجام امور آن به «خاله‌مسجدی» سپرده می‌شود. خاله مسجدی به عنوان خادم و در‌واقع بزرگ‌تر مسجد، سال‌ها خدمت کرده است. البته گفته می‌شود بر دیگر مسائل محله نیز مشرف بوده است و اهالی احترام خاصی برایش قائل بوده‌اند. پس از خاله‌مسجدی که پنجاه سال پیش از دنیا رفت، شخص دیگری به نام حاج‌اسماعیل مقدم مسئول انجام امور و رسیدگی به مسجد شد. او را بیشتر به‌عنوان مسئول سماور‌زغالی مسجد یا چای‌ریز مسجد می‌شناختند.
اشنود به نکته جالب دیگری که از زبان قدیمی‌ها شنیده است، اشاره می‌کند و آن مربوط‌به سماور زغالی، تابوت مسجد و عَلم بزرگ هیئت است. گفته می‌شود مسجد یک سماور زغالی بزرگ داشته که از همان سال‌های نخست احداث مسجد، با آن، از نمازگزاران و هیئتی‌ها پذیرایی می‌شده است. همچنین در محل آب‌انبار مسجد، یک تابوت بوده است که هر زمان یکی از اهالی محله پاچنار به رحمت خدا می‌رفته، با آن پیکر متوفا را تشییع می‌کرده‌اند.
درباره علم‌های هیئت نیز که نسبت‌به دیگر یادگاری‌ها، قدمت چندانی ندارد، می‌توان گفت جزو علم‌های بزرگ و ارزشمند میان هیئت‌های مذهبی شهر مشهد است که یکی از آن‌ها را پدر اشنود به‌شکل نقره‌کوب و طلاکوب ساخته است. به این علم‌ها وسایل و اشیای قدیمی بسیاری متصل شده است.
تقید متولیان به انجام امور
او این‌طور ادامه می‌دهد: همواره برای تأمین هزینه‌های هر‌یک از مراسم مذهبی هیئت، چند‌نفر داوطلب می‌شدند و همه دوست داشتند خودشان هزینه‌های برگزاری مراسم را در مسجد تقبل کنند. به‌همین‌دلیل نیز می‌بینیم این مسجد حداقل چهارموقوفه دارد؛ موقوفاتی که البته کسی به‌طور دقیق، محل آن‌ها را نمی‌داند، اما بزرگ‌تر‌ها ادعا می‌کنند ده‌ها ملک از چهارراه عشرت‌آباد تا زرینه برای برگزاری مراسم عزاداری وقف شده است.
حتی متولیان این موقوفات همچون آقایان عباس‌علی سیرانی، محمد پاچناری و غلام‌رضا کاهوکار در مراسم هیئت حضور داشتند و طبق وقف‌نامه هزینه‌ها را تقبل می‌کردند. یکی از متولیان به نام مرحوم حاج‌عبدالله کاهوکار، تا پیش از فوتش، در مناسبت‌های مذهبی همچون شب‌های قدر و ایام سوگواری سالار شهیدان، صد‌ها کارت دعوت چاپ می‌کرد و با مراجعه حضوری، از اهالی محله و ساکنانی که در موقوفات اسکان داشتند، برای اطعام در مسجد دعوت می‌کرد.
متأسفانه پس از فوت بزرگ‌تر‌های مسجد و هیئت، شاهد کم‌رنگ‌شدن پیوند هیئت و مسجد بودیم و حتی در سال‌های اخیر این پیوند گسسته شده است، تاآنجاکه جلسات هیئت که بیش‌از یک قرن در مسجد برگزار می‌شد، حالا در منزل اعضا برگزار می‌شود و فقط در برخی مناسبت‌های مذهبی همچون ولادت و شهادت امام‌حسن‌عسکری (ع) مراسم ما در خانه هیئت یعنی مسجد برگزار می‌شود. ساکنان قدیمی محله که بیش از ده‌ها سال است از اینجا رفته‌اند، برای حضور در این مراسم دوباره به این مسجد می‌آیند.
وقف ماندگار آقا‌رجب
عباس‌علی سیرانی با نودسال سن، سه‌دهه است که به‌عنوان نواده مرحوم کربلایی‌رجب، متولی موقوفه اوست. او درباره شخصیت جدش و وقف او می‌گوید: جد من، کربلایی‌رجب، به‌دلیل سبیل بزرگی که داشت، بین مردم به «رجب‌سبیل» نیز معروف بود. او پس‌از زیارت سیدالشهدا (ع) به‌همراه پسرعمویش این مسجد را ساخت و به‌دلیل ارادتش به امام‌حسین (ع) وقفی انجام داد.
طبق وقف‌نامه‌ای که اصل دست‌نویس آن از پدربزرگم به من رسیده است، او بخشی از اموالش را صرف هزینه‌های برگزاری تعزیه در شب‌های محرم و شب‌های احیا کرده است؛ و همچنین بیان کرده که اگر مسجد نیاز به تعمیرات داشت، در حد توان کمک می‌کند. خوشبختانه از سال ۱۲۷۸ هجری قمری تا امروز به لطف خداوند مطابق وقف‌نامه جدم عمل کرده‌ایم و ان‌شاءالله تا روزی که من هستم به آن پایبند هستم و نسل‌های بعد از من نیز به این وقف ارزشمند عمل خواهند کرد.
برنامه‌های متنوع مسجد پاچنار
اگرچه بخش شایان‌توجهی از خانه‌های قدیمی این محدوده، به مراکز اقامتی زائران تبدیل شد و چند مسجد دیگر نزدیک این مسجد بنا شده است، این بنای مقدس همچنان محبوبیت خود را میان اهالی دارد؛ محبوبیتی که در ایام ماه رمضان و ایام سوگواری امام‌حسین (ع) و شهادت امام حسن‌عسکری (ع) پای خیلی‌ها را به مسجد باز می‌کند.
از حضور حجت‌الاسلام و المسلمین طباطبایی در مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع) به‌عنوان امام جماعت، فقط هجده‌ماه می‌گذرد، اما او در این مدت برای تعیین تکلیف موقوفات بار‌ها پیگیری کرده است.
او درباره نتیجه این پیگیری‌ها می‌گوید: از روزی که متوجه شدم این مسجد موقوفاتی دارد که درباره آن‌ها ابهاماتی مطرح است، برای کسب اطلاع از وضعیت موقوفات به اداره اوقاف مراجعه کردم. ما گزارشی از وضعیت موقوفات ارائه کردیم و از این نهاد خواستار تحقیق درباره آن‌ها شدیم.
در همین راستا کارشناسان اوقاف به مسجد ما آمدند و بررسی خود را آغاز کردند. همچنین جلسات متعددی درباره این موضوع برگزار شده است و امیدواریم با‌همت کارشناسان اداره اوقاف که همکاری و مساعدت خوبی با ما داشتند، هرچه زودتر وضعیت موقوفات این خانه خدا مشخص شود.
طباطبایی ادامه می‌دهد: در مسجد ما، برنامه‌های مذهبی و فرهنگی متعددی همچون قرائت هر شب قرآن کریم و بیان نکات قرآنی با محوریت جهاد تبیین، برگزاری جلسات قرائت در دوشنبه‌شب‌ها، برپایی کلاس‌های آموزشی و پرورشی مخصوص کودکان و نوجوانان، راه‌اندازی بازارچه محلی ویژه بانوان در روز‌های پنجشنبه، برگزاری کلاس‌های ورزشی و هنری مختص دانش‌آموزان در تابستان، برپایی اردو برای نوجوانان و جوانان، برگزاری برنامه‌های ملی و مذهبی، میزبانی و اسکان زائران امام رضا (ع) و... اجرا می‌شود.
علاوه‌براین مسجد امام حسن‌عسکری (ع) یک پایگاه بسیج فعال دارد که در این محدوده نمونه است و توانسته نوجوانان و جوانان بسیاری را جذب کند.
لینک کوتاه
روایات مشابه
وقف حاجی سرکه
نگاهی به نماد هویتی خیابان عبادی که مورد توجه مردم است
ارسال نظر
رقص رنگ‌ها در لاله‌های پارک ملت 
حاجی عابدزاده؛ عابد واقف 