تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
آیین‌های نوروزی حرم مطهر رضوی به‌روایت اسناد قدیمی
منشأ و زمان پیدایش نوروز به‌درستی معلوم نیست؛ اما به‌یقین می‌توان گفت نوروز تنها جشن ملی ایران است که تحت‌تأثیر آموزه‌های اسلامی، رنگ‌وبوی ایمانی و اعتقادی بیشتری به خود گرفته‌است.
این جشن باستانی با تغییر مذهب رسمی کشور در دوره صفویه، آداب و تشریفات خاص و جایگاهی ویژه در دربار شاهان پیدا می‌کند و از آن با عنوان عید شاهی یا سلطانی نام برده می‌شود.
کتاب «روضةالصفویه» به برگزاری جشن‌های نوروز درباری به‌دستور شاه اسماعیل‌اول، مؤسس حکومت صفوی، اشاره کرده است: «در چنین سره وقت، خاطر خطیر همایون به نشاط نوروزی به ترتیب جشنی دلفروز میل نموده، جمشیدوار بزمی بیاراست که آن پیش‌تر هیچ‌یک از اعاظم خواقین روزگار را میسر نگشته.»۱ بدین ترتیب، دیگر شاهان صفوی نیز در ابتدای هرسال «فرمان ترتیب‌داده‌شدن جشن نوروز» را داده‌اند.۲
جالب اینکه ژان شاردن فرانسوی در سفرنامه‌اش از باور ایرانیان مبنی بر هم‌زمانی نوروز و عید سعید غدیرخم در این دوره به‌عنوان دلیل پایداری و استحکام بیشتر نوروز یاد می‌کند و می‌نویسد: «شیعیان می‌گویند درست هنگام تحویل آفتاب به برج حمل یعنی نخستین روز نوروز، حضرت پیغمبر (ص) در اجتماع مسلمانان حضرت‌علی (ع) را به جانشینی خود نصب کرده است و می‌توان گفت در میان همه اعیاد و سوگواری‌های مسلمانان که برحسب گاه‌شماری ماه‌های قمری معین می‌شود، عید جانشینی حضرت‌علی (ع) یگانه عیدی است که موافق سال‌های شمسی تعیین می‌شود.»۳
از دیگر مواردی که در دوره صفوی جایگاه و ارزش ویژه‌ای می‌یابد، حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) است؛ شاهان این دودمان توجه ویژه‌ای به امام هشتم شیعیان و آرامگاهش داشتند، ازجمله اینکه گنبد و گلدسته‌های حرم نخستین‌بار در این عصر طلاکاری می‌شود و مشهد به کانون نخست زیارتی شیعیان بدل می‌شود.
توجه به این عناصر ملی و مذهبی سبب می‌شود برپایی جشن نوروز در حرم‌مطهررضوی در دوره صفوی به یکی از سنت‌های آستان‌قدس‌رضوی بدل شود. سنتی که با آیین‌هایی متعدد همراه است. نوروز ۱۴۰۲ بهانه‌ای شده است تا نگاهی کنیم به اسناد قدیمی به جا مانده از این جشن باستانی که برخی بی‌تغییر مانده‌اند و بعضی امروز به‌شکلی دیگر اجرا می‌شوند.
تنظیف و چراغانی ویژه
حرم از گذشته در روز‌های نوروز به‌شکل ویژه نظافت و چراغانی می‌شده است. برای مثال، در این روز‌ها علاوه بر چراغانی حرم، فرش‌ها نیز تعویض یا شسته می‌شده‌اند. در طومار علیشاهی که همه موقوفات آستان‌قدس و مسجدجامع گوهرشاد را تا دوران علیشاه (برادرزاده نادرشاه افشار) در سال۱۱۶۰قمری فهرست کرده، درباره تمهیدات خاص نوروز آمده است که «فرش‌انداز اعلی خریداری و به دستور قدیم در شب نوروز در حرم محترم انداخته و فروش کهنه را در عمارات اطراف به‌تناسب فرش نمایند.» ۴
همچنین، در اسناد آستان‌قدس‌رضوی در کنار سند‌هایی که به تحویل روغن‌چراغ برای چراغانی صحن‌های قدیم و جدید در شب عید نوروز ۵ اشاره می‌کنند، سندی هم از ۱۹ اسفند۱۳۰۷ به‌عنوان دستورالعمل تنظیف حرم‌مطهر به‌مناسبت عید نوروز ۱۳۰۸ خورشیدی وجود دارد که براساس آن مقرر شده است: «تنظیف قبل از نوروز معمول سالیانه بیوتات از نیم چهارشنبه غره شهر شوال شروع (شود) که در یکشنبه پنجم ختم گردد.»۶
معمولا نظافت و چراغانی حرم در یک برنامه‌ریزی مشخص برای کشیک‌های مختلف انجام می‌شده است؛ اما اگر از چراغانی چشم‌نواز نوروزی حرم بگذریم، مراقبت‌های بهداشتی فعلی حرم که در طول سال و به‌شکل متناوب صورت می‌گیرد، باعث شده است تنظیف نوروزی آن‌طور که باید به چشم نیاید.
عید جمعی
در آخرین ساعات پایانی سال، زائران و مجاوران بسیاری در رواق‌ها، صحن‌ها و اماکن متبرکه آستان‌قدس‌رضوی گردهم جمع می‌شوند تا سال را در کنار امام مهربانی‌ها «نو» کنند. این کار در چند دهه گذشته رونق بیشتری گرفته است؛ اما درواقع یکی از سنت‌های قدیمی مشهدی‌ها و عاشقان امام‌رضا (ع) است.
مراسم تحویل سال نو از دوره قاجار با تشریفات خاص و معمولا با حضور رجال مذهبی، علمی، لشکری و سیاسی و جمع زیادی از زائران و مجاوران و خدمه و مسئولان آستان‌قدس برگزار می‌شده است.
در قدیم، بیشتر مردان و پسران نورس در صحن و بارگاه امام‌هشتم تجمع می‌کرده و زنان، کودکان نابالغ و ازکارافتادگان در خانه کنار سفره هفت‌سین می‌مانده‌اند؛ اما امروز خانواده‌های مشهدی و غیرمشهدی از بزرگ و کوچک به حرم می‌روند تا در لحظه تحویل سال در کنار امامشان باشد. در قدیم به‌ویژه در دوره قاجار، در حرم نیز سفره هفت‌سینی پهن می‌شده که مخصوص مسئولان و مهمانان بوده است.
آن‌ها در اتاق فوقانی ایوان طلای صحن عتیق کنار سفره هفت‌سین می‌نشستند و با خواندن ادعیه و اذکار مخصوص منتظر تحویل سال می‌ماندند. هم‌زمان زائران و مجاوران و خدام رضوی با اجتماع در رواق‌ها و صحن‌ها و اطراف اماکن متبرکه رضوی، به‌صورت دسته‌جمعی دعای تحویل سال را قرائت می‌کردند و منتظر می‌ماندند.
مراسم بعد از اجرای برنامه سلام، خطبه‌خوانی و نواختن نقاره به‌صورت شیلان (مهمانی عام و سفره اطعام) ادامه می‌یافته است. سند‌های متعددی از صورت هزینه‌های مربوط به برگزاری شیلان در عید نوروز ۷ موجود است که قدیمی‌ترین آن به جمادی‌الثانی ۱۱۰۲ برمی‌گردد که بیستمین روز این ماه با یکم‌فروردین ۱۰۷۰ برابر است. در این جشن، مانند نوروز‌های فعلی بین زائران و مجاوران حاضر در حرم شیرینی و شربت توزیع می‌شده است.
بشارت سال نو با نقاره
نقاره‌زنی که پیشینه‌ای طولانی (قبل از اسلام) دارد، اولین‌بار به‌دستور میرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد خاتون، به‌سال ۸۶۰ قمری در حرم‌مطهررضوی مرسوم می‌شود. نقاره‌زنی از آن زمان تاکنون به‌جز در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ خورشیدی که به‌دستور رضاخان تعطیل می‌شود، ۸ برای اعلام پایان وقت نماز، هر بامداد با طلوع و هر شامگاه با غروب آفتاب اجرا می‌شود.
علاوه بر این، نقاره‌نوازی در اعیاد خاص مذهبی و ملی مانند عید نوروز هم برای اعلام شادباش صورت می‌گیرد. در حقیقت، نقاره‌زنی برای آگاهی عموم از وقایع مهم مذهبی، سیاسی و اجتماعی بوده است و نواختن آهنگ تحویل سال به‌وسیله دو ساز دهل و سورنا از نقاره‌خانه حضرتی هم برای اعلام بشارت تحویل سال است. فقط در سال‌های تقارن نوروز با ماه‌های محرم و صفر و ایام سوگواری، نقاره نواخته نمی‌شود و حضار با قرائت دعای خاص به استقبال سال نو می‌روند.
خاموشی سال رفته، روشنی سال آمده
از دیگر آیین‌های نوروز که امروزه کم‌وبیش اجرا می‌شود، خاموش و روشن‌کردن چراغ‌های حرم‌رضوی در لحظه تحویل سال است. در سالیان نه‌چندان دور این اتفاق هر نوروز -که با محرم و صفر مقارن نبود- می‌افتاده و حاضران در حرم و خانه‌های اطراف آن به‌واسطه خاموش و روشن‌شدن چراغ‌ها متوجه تحویل سال می‌شده‌اند.۹ این رسم البته در سال‌های گذشته به‌صورت محدود و فقط در داخل رواق مشرف به ضریح مقدس اجرا می‌شود.
خلعت عید
قدیمی‌ترین سندی که در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی به برگزاری عید نوروز در حرم امام‌رضا (ع) اشاره می‌کند، سندی است مربوط به دوره شاه‌عباس یکم (۱۰۳۷ قمری، احتمالا سال ۱۰۰۷ خورشیدی) که در آن به پرداخت هزینه خلعت اعیاد ازجمله عید نوروز اشاره شده است.۱۰
اهدای عیدی و پاداش به خادمان، فراشان و کارکنان حرم‌مطهر یکی‌دیگر از آیین‌های نوروزی بارگاه منور رضوی است که شامل مواجب نقدی و مزایای دیگری مانند لباس بوده است. همچنین، برخی منسوبان و امرای کشوری وجوهاتی از نذر‌ها داخل ضریح را برای تبرک و خلعت نوروزی دریافت می‌کرده‌اند. نخستین سندی که به دادن خلعت به خادمان آستان‌قدس‌رضوی اشاره می‌کند، به سال ۱۰۱۶قمری مربوط است که به‌استناد آن خلعتی به مولانا امیرمحمد جعفری رضوی، پیش‌نماز، اهدا شده است. در سندی دیگر به‌تاریخ ۱۱۷۶ قمری از پرداخت وجوهات نقدی حاصل ضریح مقدس در شب نوروز ۱۱ گفته شده که به‌عنوان تبرک به تعدادی از کارکنان آستان‌قدس هدیه شده است.
در هیچ سندی نمی‌توان نشانی از اهدای خلعت به مردم عادی پیدا کرد، اما مردم هم در نوروز خلعتشان را از حرم برمی‌داشته‌اند. به‌این‌ترتیب که مشهدی‌های قدیم از چند روز قبل از سال نو هنگام عبور از اطراف حوض‌های حرم سکه‌های پول‌خردشان را داخل آب می‌انداختند و پس از سال نو، عده‌ای آن‌ها را به‌عنوان عیدی متبرک از آب برمی‌داشتند و گاهی تا مدت‌ها به‌عنوان برکت جیب، همراه خودشان نگه می‌داشتند. هنوز هم برخی به همین شکل از حوض صحن آزادی عیدی‌شان را از امام‌رضا (ع) می‌گیرند.
سندی قدیمی برای عیدی خادمان و کشیکان حرم-تاریخ سند ۱۵ ربیع الثانی ۱۲۶۴ قمری برابر با ۱ فروردین ۱۲۲۷ خورشیدی
دیدار امرا و مردم
یکی‌دیگر از مراسمی که به‌طور معمول انجام می‌شده، جلوس امرا و منسوبان هنگام نوروز در حرم‌مطهررضوی بوده است. درواقع مراسم تحویل سال همیشه با حضور امرای کشوری و لشکری برگزار می‌شده است؛ اما به‌جز این، در دیگر روز‌های نوروز هم امرای حکومتی در حرم حاضر می‌شده‌اند. پرداخت هزینه جلوس نوروزی سال ۱۲۶۸ خورشیدی رکن‌الدوله، حکمران خراسان و تولیت آستان‌قدس، ۱۲ نشان می‌دهد که دراین‌زمینه مراسمی خاص برگزار و پذیرایی نیز انجام می‌شده است.
این آیین امروز به‌شکل قدیم برگزار نمی‌شود؛ اما حدود سه دهه است که به‌صورت سخنرانی شخص اول کشور یعنی سخنرانی روز نخست عید رهبر معظم انقلاب برگزار می‌شود. اگرچه همه‌گیری کرونا در شکل‌گیری این سخنرانی بی‌مانند نیز وقفه ایجاد کرده است. بی‌مانند ازاین‌جهت که در هیچ دوره زمانی دیگری شخص اول کشور در ابتدای سال و در حرم‌مطهر حضور نداشته است.
دستور خرید لباس و کفش برای کودکان در عید نوروز ۱۲۳۰ خورشیدی
زیارت قبور و دستگیری محتاجان
توجه به رفتگان و نیازمندان یکی‌دیگر از سنت‌های نوروزی است که در حرم‌مطهررضوی انجام می‌شود. به این صورت که مردم معمولا در روز اول عید به زیارت امام‌رضا (ع) می‌روند و پس از آن هم به زیارت اهل قبور می‌پردازند. همچنین، از محل درآمد‌های آستان‌قدس همیشه در این روز‌ها برای ایتام سادات و کودکان نیازمند، لباس و کفش و شیرینی خریده می‌شده است؛ سنت‌هایی که تا امروز همچنان پابرجاست.
منابع:
- کتاب روضة الصفویه تاریخ دوره صفویه، تألیف میرزابیگ جُنابدی به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد
- نقل در کتاب‌های تاریخ عالم‌آرای عباسی، خلاصه السیر و دستور شهریاران
- سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی
- طومار علیشاهی، صفحه ۳۶
- مرکز اسناد آستان قدس رضوی سند به شماره اموالی:۱ /۲۹۷۲۹.
- مرکز اسناد آستان قدس رضوی سند به شماره اموالی: ۴۷۳۱/۱
- مرکز اسناد آستان قدس سند به شماره اموالی: ۳۲۵۹۹/۴
- کتاب حرم در بستر تاریخ، ابراهیم موسوی پناه صفحه ۲۶
- گفتگوی شهرآرا با برادران غفوری، قدیمی‌ترین برق کش‌های آستانه، المیرا منشادی
- مرکز اسناد آستان قدس سند به شماره اموالی: ۳۱۸۰۵/۵
- مرکز اسناد آستان قدس سند به شماره اموالی: ۳۶۶۲۴/۱
- مرکز اسناد آستان قدس سند به شماره اموالی: ۳۰۱۳۰/۱
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
