لزوم بازسازی خانه تاریخی غفوری در محله عیدگاه

 برای نخستین‌بار می‌خواهند با احیای یک خانه تاریخی در مجاورت حرم‌مطهر بخشی از محله قدیمی عیدگاه را به عنوان یک گذر تاریخی و زیارتی زنده کنند. قطعا احیای این مسیر با توجه به اینکه بافت محدوده منطقه ثامن و محلات قدیمی مشهد که عیدگاه هم جزو آن است و در این سال‌ها به دلیل گسترش غیر اصولی و بی‌رویه ساخت و سازها و بلندمرتبه‌‌‌سازی‌ها نابوده شده است، می‌تواند کورسوی امیدی برای به یادگار گذاشتن آنچه در این دوران از مشهد و تاریخ و هویتش گرفته‌‌اند، باشد.

صحبت از احیای خانه تاریخی غفوری، مرتفع‌ترین خانه عیدگاه است که در کوچه محمدیه (شهیدحاجی‌حسنی‌کارگر3) قرار گرفته  و از یک‌طرف به شارستان و از طرف دیگر به حرم ‌مطهر راه دارد. صاحب اول این خانه یک یهودی متمول بوده است که سال 1340 این بنا را به آقای دشتباف و شریکش می‌فروشد و خانه در سال1385 به شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن که زیر نظر بازآفرینی شهری کشور است، فروخته می‌شود و حالا این سازمان درحال آسیب‌شناسی و احیای آن است و در مرحله بعد به سرمایه‌گذار در بخش خصوصی واگذار خواهد شد. 

خانه، ترکیب دو معماری قاجار و پهلوی است و از یک ماه پیش چند مرمت‌کار باسابقه و باستان‌شناس به دنبال آسیب‌شناسی و احیای نقاط آسیب‌دیده و تخریب شده آن هستند. در ادامه صحبت‌های ‌باستان‌شناس مشغول به کار در این خانه و مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن را درباره روند احیا و مرمت این خانه خواهید خواند.

معماری مشهدی در خانه یهودی‌ساز

خانه غفوری را از معدود خانه‌های تاریخی مشهد بیان می‌کنند که چهاروجهی است و مهم‌تر از آن اینکه همه وجه‌های شمالی، جنوبی، غربی و شرقی آن سالم مانده است. به تعبیر دیگر، دور حیاط مرکزی، چهار ساختمان قابل مشاهده است که البته جست‌وجوهای بخش شرقی آن قرار است، شروع شود. 

حامد طهماسبی، باستان‌شناسی که مشغول مطالعه و بررسی روی خانه است، این موضوع را مطرح می‌کند و می‌گوید: این خانه متعلق به یک تاجر یهودی بوده که نامش را نمی‌دانیم اما می‌دانیم که حضور اقلیت‌های دینی از دوران نادرشاه افشار برای رونق تجارت در مشهد اتفاق می‌افتد. در این میان از 114خانواده یهودی ساکن در مشهد در دوران قاجار، 110 خانواده در همین محله عیدگاه زندگی می‌کرده‌اند. این خانه هم نمونه معماری یهودی در مشهد را دارد که نشانه این آیین را می‌توان در تزیینات ستاره داوود در آینه‌کاری و چوب‌کاری‌های خانه دید.

در معماری مشهد وجه رو‌به‌قبله، پشت‌به‌قبله، رو و پشت به حضرت مطرح می‌شود که در این خانه هم این رویکردها را می‌توان تعریف کرد

به گفته طهماسبی، بااینکه سازنده خانه یک یهودی است اما معماری مشهد را می‌توان بیش از دیگر خانه‌های تاریخی در آن دید. او در این باره بیان می‌کند: در معماری مشهد وجه رو‌به‌قبله، پشت‌به‌قبله، رو و پشت به حضرت مطرح می‌شود که در این خانه هم این رویکردها را می‌توان تعریف کرد. بخش شمالی خانه را پشت‌به‌قبله می‌دانند که دوطبقه است و مهمان‌نشین. در این بخش با ورود به هشتی خانه و بدون اینکه وارد حیاط و حریم خصوصی شوید، می‌توانید به مهمان‌نشین بروید. اتاق‌های تودرتو، تزیینات رسمی‌بندی و آینه‌کاری از ویژگی‌های این بخش است.

این باستان‌شناس با بیان اینکه خانه غفوری، مرتفع‌ترین خانه عیدگاه محسوب می‌شود، از یکی از ویژگی‌های بخش شمالی این خانه می‌گوید: نمای شمالی بنا از سمت کوچه، دوطبقه دیده می‌شود در حالی که چهارطبقه است. طبقه مثبت یک، همکف و زیرزمین و یک طبقه هم زیر زمین که در آن یک آب انبار قرار گرفته است. طهماسبی ادامه می‌دهد: مشهد دوران قاجار و پهلوی چندین آب انبار عمومی داشته که تا همین پنجاه سال پیش از آن‌ها استفاده می‌شده است اما این خانه در طبقه منفی زیرزمین، آب‌انبار خصوصی دارد که با آب قنات پر می‌شده، تراز هم داشته و از طریق خروجی، آب اضافه تخلیه می‌شده است.

اوج تزیینات خانه غفوری در سقف شاه‌نشین

اعیان‌نشین یا شاه‌نشین در بخش جنوبی و رو‌به‌قبله خانه قرار می‌گیرد. این بخش تزیینات ویژه‌تری دارد و محل حضور مهمانان خاص و خودمانی و سکونت خود اهالی خانه بوده است. دو اتاق بزرگ، مطبخ، ستاره داوود روی آینه از مشخصات آن است. طهماسبی می‌گوید: سقف شاه‌نشین در طبقه پایین خانه را باید اوج هنر تزیینات خانه غفوری دانست که قرار است به عنوان لوگوی بنا هم از طرح آن استفاده شود. این تزیینات، تلفیق کاشی معقلی با آجرهای قالبی است که به رنگ‌بندی زیبایی آراسته شده است.

اما بخش غربی خانه یا پشت به حضرت، یک راهروی باریک برای تردد خدمتگزاران خانه از ضلع اعیان‌نشین به سمت مهمان‌نشین بوده است که یک پنجره کوچک رو به حرم‌مطهر هم با عبور از ایوان به خانه دیده می‌شود که هم‌اکنون هم گلدسته‌های حرم در آن پیداست. اما روبه‌روی این بخش، در سمت شرقی، محل اقامت خدمتگزاران خانه بوده و یک زیرزمین و حمام هم در این بخش وجود دارد که کاوش روی آن شروع خواهد شد. آن‌طور که طهماسبی می‌گوید: این دومین زیرزمین خانه در این بخش است و نکته قابل توجه اینکه تمام خانه‌های مشهد در یک وجه، زیرزمین دارند اما در این خانه در دو وجه شمالی و شرقی.

اما طهماسبی تأکید می‌کند: از روز اول، استادکاران با‌سابقه و آگاه به معماری خانه‌های تاریخی برای مرمت این بنا انتخاب شده‌اند تا بتوانند اصالت بنا را برگردانند. او می‌گوید: ما حتی رنگ‌ چوب‌ درها را به اصل خودش برگردانده‌ایم چون نمی‌خواهیم مردم فقط زیبایی ببینند بلکه به دنبال اصالت بنا هستیم.

تعیین کاربری با برگزاری استارت‌آپ

درباره آینده خانه غفوری پس از مرمت و واگذاری به سرمایه‌گذار، چند موضوع مهم مورد توجه شرکت عمران و مسکن‌ ثامن که پروژه آسیب‌شناسی اضطراری خانه به آن‌ها سپرده شده، وجود دارد. مواردی که ظاهرا آینده متفاوتی را نسبت به آنچه برای دیگر خانه‌های تاریخی و ثبت ملی شده مشهد پس از مرمت اتفاق افتاده، رقم خواهد زد و می‌تواند الگوی مناسبی برای اجرا در مشهد باشد. 

مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن دراین‌باره می‌گوید: خانه غفوری در یک گذر تاریخی با اهمیت واقع شده است که مسیر تشرف به حرم مطهر است و چند خانه تاریخی مانند واحدی، کرمانی، محمدیه، خانه موزه شهیدان دهنوی در اطراف خانه غفوری واقع شده‌اند که بر اهمیت آن می‌افزایند.

 مجتبی گیوه‌چی اضافه می‌کند: این گذر از نظر مرد‌م‌شناسی، تجاری و فرهنگی می‌تواند بسیار قوی باشد و کل این مسیر را می‌توانیم به بهانه حضور خانه غفوری، آباد کنیم. در این بین این مسیر تا رسیدن به حرم و ورودی باب‌الکاظم می‌تواند با جداره‌سازی و کف‌سازی ارزشمند شود.

او ادامه می‌دهد: نگاه ما میراثی و موزه‌ای نیست که خانه‌ای مرمت شود، بدون اینکه به سرمایه‌گذارش فکر شود یا اینکه به دنبال این باشیم که سرمایه‌گذار همه کارها را انجام ‌دهد. یعنی خانه مخروبه را در اختیارش بگذاریم و خودش به همه چیز بنا فکر کند. درواقع قصدمان این است که پیش از سپردن خانه به سرمایه‌گذار، قابلیت‌های بنا را مشخص کنیم. 

او می‌گوید: علاوه بر دید مرمتی، دید باستان‌شناسی هم برایمان اهمیت دارد. در این دید جاذبه‌هایی هست که معمولا میراث فرهنگی از آن‌ها می‌گذرد. مثل اینکه جا‌ی‌جای این خانه روایتی دارد. هم روایت‌های کلی و هم خرده‌روایت. سرمایه‌گذار هم باید در جریان رودخانه روایت‌ها قدم بگذارد و از آن‌ها آگاه باشد.

 این‌گونه خانه صاحب شناسنامه می‌شود و آنگاه هر نوع کاربری را نمی‌توان سوار این بنا کرد. گیوه‌چی می‌گوید: تصمیم گرفتیم برای تعیین نوع کاربری‌ بنا، استارت‌آپ برگزار کنیم. در این هم‌آفرینی سناریوهای مختلفی مطرح خواهد شد و به سرمایه‌گذار برای آینده‌اش کمک خواهد کرد. البته ما به خانه زعفران و خانه معماری و فرش دستباف هم فکر کردیم. چون اینجا باید از نظر اقتصادی رونق بیابد.

او ادامه می‌دهد: حتی قرار است در حالی که مرمت‌کار و باستان‌شناس در حال کار روی بنا هستند، رویداد عکاسی هم برگزار کنیم. بعد هم عکس‌ها در خانه برای عموم مردم مانند یک نگارخانه به نمایش درآید. به گفته او حضور هم‌ زمان گروه مرمتی و باستان‌شناسی که در حال کار هستند، تجربه یک بازدید جذاب را برای علاقه‌مندان و عکاسان فراهم می‌کند. اتفاقی که به‌ندرت در یک بافت شهری پیش می‌آید

اما آن‌طور که گیوه‌‌‌چی می‌گوید صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی که زیر نظر سازمان بازآفرینی کشوری است تا سقف 10میلیارد تومان برای بنای تاریخی وام می‌دهد. گرچه این وام تاکنون در استان خراسان به بنایی تعلق نگرفته چون بخش خصوصی پای کار خانه‌های تاریخی نیامده و  تمام خانه‌های تاریخی مشهد مانند خانه ملک، داروغه، توکلی و .... در اختیار نهادهای دولتی بوده است. درهرصورت او امیدوار است خانه تاریخی غفوری اولین بنا در خراسان باشد که بتواند از این وام بهره بگیرد.