موسس روزنامه آزاد، بیشتر عمرش را در زندان گذراند 
تیله بازی پیرمردها زیر سایه ایوان طرق 
مسجد بالاسر،همسایه روضه منوره
کاشی‌های لاجوردش قرن‌هاست دست‌های زیادی را به آبی آسمان گره زده است؛ همسایه روضه‌منوره که عمری است در زلال بی‌کران حرم حل شده، آن‌چنان‌که بی‌هیچ حجاب و حایلی یکی از رواق‌ها ودیوارهاست.
روز جهانی مسجد سبب شد در سطرهای پیش‌رو از مسجد بالاسر بگوییم.
مسجدی که هم‌زمان چند عنوان را در ضمیمه نامش نوشته‌اند؛ قدیمی‌ترین بنای مشهد پس از روضه منوره، کهن‌ترین مسجد مشهد و با 36مترمربع یکی از کوچک‌ترین مساجد ایران است.
کاشی‌های لاجوردش قرن‌هاست دست‌های زیادی را به آبی آسمان گره زده است؛ همسایه روضه‌منوره که عمری است در زلال بی‌کران حرم حل شده، آن‌چنان‌که بی‌هیچ حجاب و حایلی یکی از رواق‌ها ودیوارهاست.
روز جهانی مسجد سبب شد در سطرهای پیش‌رو از مسجد بالاسر بگوییم.
مسجدی که هم‌زمان چند عنوان را در ضمیمه نامش نوشته‌اند؛ قدیمی‌ترین بنای مشهد پس از روضه منوره، کهن‌ترین مسجد مشهد و با 36مترمربع یکی از کوچک‌ترین مساجد ایران است.
مسجد بالاسر کجاست؟
مسجد بالاسر جایی میان روضه‌منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد و یادگار دوره غزنویان است. تاریخ‌نگاران قدمتش را 425هجری‌قمری نوشته‌اند و به اعتبار همین قدمت معتقدند این مسجد، قدیمی‌ترین مسجد ارض اقدس و نخستین بنایی است که پس از روضه منوره سقف و ستون گرفته است.
بانی ساخت مسجد بالاسر
گویا در گذشته یعنی پیش از ایجاد حرم مطهر رضوی، زمینی که اکنون مسجد بالاسر نام دارد، بخشی از منزل حُمید بن قحطبه، والی خراسان در زمان امام رضا(ع) بوده است که در قرون اولیه هجری قمری تبدیل به مسجد شده و از آن مسجد فقط همین بخش کوچک باقی مانده است. روایت است که این مسجد نیز به دستور ابوالحسن عراقی، دبیر دیوان در دربار غزنویان، ساخته شده است.
درواقع با به‌قدرت‌رسیدن مسعود غزنوی، ابوالحسن در شهریور سال ۴۱۵خورشیدی، به‌عنوان حاکم هرات وارد این شهر می‌شود و دست به فعالیت‌های عمرانی گسترده در هرات و اطراف آن می‌زند. این فعالیت عمرانی شامل مشهد و حرم مطهر رضوی نیز می‌شود.
مشهور است که او علاوه‌بر ساخت مسجد بالاسر در آن هنگام، کاریز و قنات مشهور ارض اقدس، یعنی قنات سناباد را که در آن دوران خشکیده‌بوده، جانی دوباره می‌بخشد تا زائر و مجاور از بی‌آبی نجات یابند. ابوالحسن حتی دستور می‌دهد کاروان‌سرایی درکنار حرم مطهر بسازند که زائران حرم مطهر از آن استفاده کنند.
او بعدها بنابر وصیتش در همین مسجد به خاک سپرده می‌شود. مورخان روز درگذشتش را ششم شعبان سال۴۲۹ هجری‌قمری، برابر با ۳۱اردیبهشت سال۴۱۷ خورشیدی، یعنی 984سال پیش می‌دانند. براساس این تاریخ، عراقی نخستین شاعر دفن‌شده در حرم مطهر رضوی نیز به شمار می‌رود.
ناگفته نماند برخی مورخان، ابوالحسن را از دبیران دربار آل‌بویه می‌دانند؛ خاندانی شیعه‌مذهب که بیش از صدسال بر ایران غربی و عراق عرب و عجم حکومت کردند و به احیا و گسترش سنت‌های شیعی، مانند عزاداری بر سالار شهیدان(ع) و برگزاری عید سعید غدیر همت گماشتند.
مسجد بالاسر در اسناد و مکتوبات
کهن‌ترین مکتوبی که در آن از مسجد بالاسر نام برده شده، کتاب «تاریخ بیهقی» است. بیهقی در جریان فوت ابوالحسن عراقی می‌نویسد: «... و به نوقان رفتم و تربت رضا رضی‌الله عنه را زیارت کردم. گور عراقی را دیدم. در مسجدِ آنجا که مشهد است در طاقی پنج گز از زمین تا سقف و او را زیارت کردم.»
یکی دیگر از منابعی که گزارشی از این بنا در آن دیده می‌شود، سفرنامه ابن‌بطوطه مغربی است که در نیمه اول سده هشتم نوشته شده است. ابن‌بطوطه می‌نویسد: «... مشهد امام‌رضا(ع) به بزرگی (بسیار مورد احترام) دارد، قبر امام در داخل زاویه‌ای است که مدرسه و مسجدی درکنار آن وجود دارد.»
منابع مختلف دوره قاجار نیز به مسجد بالاسر و کتیبه‌‌ها و تزیینات آن اشاره کردهاند که مهم‌ترین آن‌ها سفرنامه سدیدالسلطنه و مطلع‌الشمس از اعتمادالسلطنه است که به تفصیل مسجد بالاسر را توصیف کردهاند.
ویژگی‌های معماری مسجد بالاسر
مسجد بالاسر به‌وسیله طاقی که در‌میان آن دو ستون به ابعاد ۸۰ در یک متر قرار دارد، به زیر گنبد مطهر متصل می‌شود. کف بنا مانند بقیه حرم با سنگ‌های مرمر فرش شده است.
ارتفاع سقف بنا تا کف مسجد بالاسر نیز حدود ۹متر و سقف آن دارای دو نورگیر است. بقیه سقف به وسیله مقرنس‌های زیبای کاشی‌کاری تزیین و دیوارهایش با کاشی‌های معرق پوشانده شده است.
همچنین در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبک گره‌سازی وجود دارد که بر پیکرش، تاریخ 1363هجری‌قمری و نام کاشی‌ساز و نقاش محراب را ( محمدخان رضوان) حک کردهاند. کاشی‌کاری ازاره مسجد بالاسر نیز همانند ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است.
کتیبه‌های مسجد بالاسر
بالای ازاره این بنا، کتیبه‌ای با خط ثلث آبی روی زمینه سلیمی از کاشی زرین‌فام قرار دارد که معروف به کتیبه سلطان‌سنجری است. مضمون این کتیبه سوره مبارکه فتح است که دنباله آن مسجد بالاسر را دور می‌زند، به داخل حرم می‌رود و در ضلع پیش روی مبارک تمام می‌شود.
زیر کتیبه سنجری به‌جای این ازاره و کتیبه، کتیبه دیگری قرار دارد که در آن سوره مبارکه واقعه آمده است. در بالای این کتیبه نیز کتیبه دیگری می‌بینیم به خط نستعلیق که آن را روی سنگ‌های مرمر حجاری کردهاند.
روی این کتیبه، قصیده‌ای از قاسم رسا، ملک‌الشعرای آستان قدس، حک شده که مطلع آن این است: «بیا که مظهر آیات کبریا اینجاست/ بیا که تربت سلطان دین رضا اینجاست». تعداد کتیبه‌های این مسجد در این‌ها خلاصه نمی‌شود و می‌توان چند کتیبه دیگر را که مضمون آن‌ها، آیات سوره‌های اسرا، توحید، حشر، فجر، زمر، حدید، کوثر، قدر و شعری از دعبل خزایی هستند، به تماشا نشست.
مرمت و بازسازی‌ها در مسجد بالاسر
شکل نخستین این مسجد ترکیبی از چوب و آجر است که در دوره‌های مختلف به فراخور بازسازی‌های صورت‌گرفته در آن تغییر می‌کند اما مهم‌ترین تعمیرات آن در قرن چهاردهم، مرمت صورت‌گرفته در سال‌های1342 تا 1345 خورشیدی است که شکل ظاهری مسجد بالاسر حرم امام‌رضا(ع) را به نحو چشمگیری تغییر می‌دهد.
گویا در این مرمت که سقف چوبی مسجد را با بتن نوسازی کردهاند، به واسطه توسعه فضای روضه منوره از سمت غربی، دیوار بین مسجد و مزار مطهر امام(ع) نیز که تردد زائران را در قسمت بالاسر مبارک، دشوار ساخته بوده، برداشته می‌شود و به‌جای آن، بین بقعه و مسجد بالاسر، سه درگاه ایجاد می‌کنند. این دیوار و راه باریک آن همان مکانی بوده است که زائران در گذشته وقت عبور از آن با صدای بلند بر هارون و مأمون لعن می‌فرستاده‌اند.
مسجد بالاسر در یک نگاه
مساحت:
36 مترمربع
قدمت:
425هجری قمری (1019 سال)
بانی ساخت:
ابوالحسن عراقی
موقوفات بنا: مسجد بالاسرموقوفه اختصاصی ندارد. تنها در برخی از وقف‌نامه‌های آستان قدس به روشنایی و فرش مسجد بالاسر به‌عنوان یکی از مصارف موقوفه اشاره شده است.
کاربری: اکنون مسجد بالاسر نزدیک‌ترین فضای متصل به روضه منوره است که زائران از آن برای نماز و زیارت استفاده می‌کنند.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
