خانه ‌ملک؛ پاتوقی به‌گستره هنر ایران

روبه روی اداره دارایی مشهد، ساختمانی قرار دارد که یکی از دارایی های مهم این شهر است. خانه ای تاریخی که نقطه عطف 3معاونت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز هست و با پیوند تاریخ و هنر به مکانی جذاب برای گردشگری تبدیل شده است. خانه تاریخی ملک، یادگار یکی از بزرگ ترین واقفان معاصر ایران است که از اواخر دوره قاجار پابرجا مانده و 18‌شهریور سال 77 در فهرست میراث ملی جا گرفته است.

روح زندگی در خانه ملک جریان دارد

پشت این آجرهای قدیمی و پنجره های چوبی، دنیای دیگری جریان دارد. حال زمین در این سفال ها خوب است، ضرب آهنگ قلمِ قلم زن ها روی این مس ها، همچون ریتم زندگی، نوایی طلایی است. پارچه های سوزن دوزها حفره خالی ندارد. حصیرباف ها نمی گذارند زمینی بی فرش بماند. دارهای قالی باف ها برای بافتن نقش و نگار زندگی بالا می رود. طرح و نقش نگارگری ها جان دارد و نفسشان به نفس نقاششان گره خورده است. خلاصه اش این می شود؛ روح زندگی اینجا زیر دست هنرمندان جریان دارد.

جایی برای ارتباط مستقیم هنرمند و گردشگر

با اینکه وقفیات بسیاری از حاج حسین آقا ملک به جا مانده، ایشان خانه اش را وقف یا اهدا نکرده است، بلکه اداره میراث فرهنگی در اقدامی شایسته، حدود سال 1380 این خانه را از دختر حاج حسین آقا ملک خرید و پس از مرمت در سال 86 آن را به کارگاهی پویا برای آفرینش و نشر هنر تبدیل کرد.

تا اینجا 2 کار درخور توجه انجام شده است؛ اول خریداری و حفظ یک خانه تاریخی و دوم تعریف کاربری صنایع دستی در آن. در و دیوارهای خانه ملک پر است از اشیای عتیقه و زینتی، اما نفس اینجا موزه نیست. حضور هنرمندان در خانه ملک و ارتباط مستقیم آن ها با گردشگران نکته سوم و مهم این خانه تاریخی است که می تواند آن را به یکی از نقاط جذاب گردشگری مشهد تبدیل کند.

برخلاف بسیاری از خانه های تاریخی که این روزها تنها تعریفی که در ذهن مسئولان میراث فرهنگی برای آن ها وجود دارد، کاربری موزه ای است، نوعی کاربری که باعث می شود گردشگران کمتر با خانه های تاریخی ارتباط برقرار کنند، البته با وجود ظرفیت های فراوان در خانه ملک و یادآوری این نکته که این خانه سال 85 به عنوان خانه توریست انتخاب شد، هیچ گاه در طول چهارده سالی که از افتتاح خانه ملک می گذرد، حتی در دوره اوج حضور زائران در مشهد، آن طور که باید با استقبال گردشگران روبه رو نشد. 

مریم‌جلایر که به تازگی مدیریت مرکز آفرینش های هنری خانه ملک را بر عهده گرفته است، دلایل چندی برای دیده نشدن این خانه بیان می کند و می گوید: بیشتر هنرمندان روحیه متواضعی دارند و آن طور که لازم است به تبلیغ هنر خود نمی پردازند. به همین دلیل با وجود فعالیت های بسیار مفید این خانه از سال 86 در تولید آثار هنری فاخر، مردم مشهد و زائران هنوز با این مرکز گردشگری و ظرفیت های آن آشنا نشده اند.

عرضه 30 هنر ایرانی در یک خانه

حدود 30 هنرمند در 30 رشته هنری متفاوت در خانه ملک فعالیت می کنند. این را جلایر می گوید و توضیح می دهد: تلاش کردیم افزون بر عرضه هنرهای خاص خراسان همچون سنگ تراشی، انگشترسازی، فیروزه کوبی و... فضایی را هم برای ارائه هنرهای دیگر استان ها و شهرهای کشور در نظر بگیریم. 

او اضافه می کند: مشهد ویترین کشور است و علاوه بر اینکه هنرمندان بسیاری از شهرهای دیگر در مشهد سکونت دارند، بسیاری از زائران و گردشگران خارجی هم ممکن است تنها به این شهر سفر کنند و از این نظر مشهد نماینده کشور است. آن ها می توانند با حضور در خانه ملک ملیله دوزی زنجان، پته دوزی کرمان، دوخت بلوچی، میناکاری اصفهان، سبدبافی شمالی و... را در جغرافیای یک خانه ببینند و همین جا هم مستقیم و بدون واسطه از خود هنرمند خرید کنند. این کار نوعی حمایت هم زمان از خریدار و فروشنده است. افزون بر این تنوع در تعداد هنرها، قدرت انتخاب گردشگران را هم بالا می برد و باعث می شود افراد با سلیقه های مختلف راضی از خانه ملک بیرون بروند.

مزایای هم جواری هنرمندان زیر یک سقف

جلایر یکی دیگر از مزایای جمع شدن هنرمندان زیر یک سقف را هم افزایی آن ها در تلفیق هنرها می داند و می گوید: ما یک کارگاه چرم دوزی بسیار خلاق داریم که به وسیله زنان سرپرست خانوار اداره می شود هم جواری این خانم ها با هنرمندان پته دوز کرمانی موجب شده است نوعی هنر جدید تولید شود که ترکیبی از چرم و پته دوزی است. این کارهای جدید طرف داران بسیاری پیدا کرده است. به نظرم باید این هم جواری را هم به فال نیک گرفت و برای ترکیب هنرها با یکدیگر بیشتر تلاش کرد. 

او معتقد است که افزون بر حفظ شکل سنتی آثار، باید در راستای به روز کردن هنرها مطابق با سلیقه نسل امروز هم کارهایی ارائه کرد تا صنایع دستی تنها محدود به یک قشر خاص نشود.

حضور هنرمندان جوان، پیام آور حفظ هنرهای سنتی است

یکی از نگرانی های همیشگی علاقه مندان صنایع دستی، بالا بودن رده سنی هنرمندان این عرصه و کم بودن تعداد جوان های علاقه مند به فراگیری و کار در این صنعت است، اما فراوانی تعداد هنرمندان جوان در خانه ملک می تواند بارقه های امید به زنده ماندن هنر را روشن نگاه دارد. به گفته جلایر 70 درصد هنرمندان خانه ملک را جوانان تشکیل می دهند. 

او می گوید: صنایع دستی امروز چندان درآمدزا نیست و به همین دلیل جوانان زیادی سمت این رشته نمی آیند. تنها تعداد محدودی هستند که ذوق هنری دارند. ما حضور این هنرمندان جوان را در خانه ملک قدر می دانیم و امیدواریم با عشق و علاقه آن ها بتوانیم هنرهای سنتی را زنده نگاه داریم.

داشتن کارت صنعتگری و کارت سربازی(برای آقایان) و ارائه درخواست کتبی و بررسی در کمیته فنی، شرایط لازم برای حضور هنرمندان در خانه ملک است.

با حاج حسین آقا ملک، بزرگترین واقف معاصر بیشتر آشنا شوید

بازدید رایگان است، اما نه حالا

بازدید از خانه ملک هر روز ممکن و رایگان است، اما این روزها به دلیل شیوع کرونا، خانه ملک نیز همچون بسیاری از مجموعه های موزه ای و تاریخی دیگر در کشور تعطیل است. خانه ملک یک مجموعه فرهنگی و تاریخی است که تنها بخش بیرونی آن باقی مانده و ساختمان اندرونی آن تخریب شده است. بنای کنونی در 2طبقه و یک زیرزمین فعال است. از قسمت های جالب خانه ملک می توان به تنها نمونه حمام تاریخی خصوصی مشهد، که در محوطه حیاط و باغ از سوی باستان شناسان کشف شد، اشاره کرد. این حمام با مساحتی حدود ۱۲۷ مترمربع در زیرزمین قرار دارد که با معماری خاص اسلامی تزیین شده و اکنون تنها پلان این حمام تا داخل حیاط بالا کشیده شده و فضای داخلی آن مرمت نشده است.

حیاط خانه ملک به سبک باغ های ایرانی، حوضی در وسط دارد و باغچه های مستطیل شکلی با درختان بلندبالا که در این روزهای تابستانی سایه انداز خوبی برای فرار از گرما شده اند.به گفته جلایر ایجاد شربت خانه ایرانی در حیاط، یکی از برنامه های پیش رو در دوران پساکروناست.

مدیر مرکز آفرینش های هنری خانه ملک توضیح می دهد: با راهنمایان گردشگری و آژانس های مسافرتی در حال رایزنی هستیم تا بعد از کرونا اینجا را به عنوان یک مقصد در تورهای مشهدگردی تعریف کنند. گردشگر برود دیگر خانه های تاریخی مشهد را ببیند و بعد برای خرید سوغات و صنایع دستی به خانه ملک بیاید.

ساکنان پیشین خانه خیابان ارگ

پس از اینکه حاج حسین آقا ملک از حج بازگشت، پدرش او را مسئول املاکش در خراسان کرد. حسین آقا در مشهد با نوابه قدسیه خانم (دختر‌متولی مسجد گوهرشاد) ازدواج کرد و در حاشیه شهر آن زمان (محله ارگ) خانه ای برای خود ساخت. حاج حسین آقا از نوابه قدسیه 3دختر داشت به نام های عزت ملک، ملکزاده و صدیقه. پس از فوت همسر اولش با زرین ملک ازدواج کرد و از او نیز 2دختر به نام های فلور و رزت (که هنوز در قید حیات هستند) دارد. او اغلب اوقاتش را با فرزندانش سر می کرد و همیشه آن ها همراهش بودند، به همین دلیل افسانه هایی از خوش گذرانی های او ساخته شده بود.

ملک 101 سال عمر کرد و چهارشنبه، چهارم مرداد 1351، در تهران فوت کرد، اما جسد او را به مشهد منتقل کردند و در کنار پدرش (حاج کاظم ملک التجار) در دارالحفاظ حرم دفن کردند.