بررسی جزئیات عکس منحصر‌به‌فرد حرم‌رضوی در دوره قاجار 
یادی از مرحوم غلامعلی پورعطایی خواننده نوایینوایی 
بررسی جزئیات عکس منحصر‌به‌فرد حرم‌رضوی در دوره قاجار
جواد نوائیان رودسری| عکس‌های تاریخی همواره راوی زوایایی از رویداد‌های گذشته هستند که شاید برخی از آنها در هیچ سند و مدرکی ثبت نشده باشد. ویژگی مهم عکس تاریخی، عینی بودنش در بیان حالات وقایع است.
علمای تاریخ، آن را دانشی «پدیدارشناسانه» می‌دانند؛ از‌آن‌رو که هر‌مورخ در تنظیم اثر خود، نگاهی مستقل و جانب‌دارانه دارد و به‌واقع نمی‌توان دو روایت همگون از یک رویداد تاریخی را یافت که توسط دو شاهد عینی و در یک زمان تنظیم شده باشد. این ویژگی روایت‌های تاریخی، آنها را در برابر نقد آسیب‌پذیر می‌کند و احتمال بروز اشتباه در تفسیر را افزایش می‌دهد.
در عکس تاریخی اما، به مثابه یک سند قابل‌ارزیابی، این مشکلات و گرفتاری‌ها کمتر است. هر‌چند که تفسیر محتوای عکس کار ساده‌ای نیست و از اصول خاص خودش -که می‌تواند در برخی موارد آسیب‌پذیر هم باشد- پیروی می‌کند، ارزیابی تصویر و اظهار‌نظر درباره محتوای آن، بخشی از خروجی خود را مدیون ذهن و تفسیر مستقیم ارزیاب است و این مسئله، وقتی در کنار شواهد و اسناد دیگر قرار گیرد، می‌تواند تفسیر را به واقعیت نزدیک کند؛ بگذریم.
هر‌چند‌که هر‌عکس تاریخی دربرگیرنده محتوای مخصوص به خود است و کشف آن، می‌تواند هیجانی ویژه همان تصویر داشته باشد، برخی از عکس‌های تاریخی به‌دلیل منحصر‌به‌فرد بودن موضوع، تعدد شواهد قابل‌ارزیابی و انحصار خاص زمانی، از جایگاه ویژه و تعیین‌کننده‌ای در حوزه تفسیر عکس‌های تاریخی برخوردار‌ند.
اخیرا و ضمن بررسی محتوای بایگانی عکس مرکز اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به تصویری بسیار مهم و جذاب از صحن عتیق حرم‌مطهر‌رضوی دست یافتیم که باید آن را در زمره چنین عکس‌هایی قرار داد؛ عکسی منحصر‌به‌فرد و پر از شواهد تاریخی ناب و متعدد که تفسیر آن می‌تواند جذابیت و هیجان فوق‌العاده‌ای داشته باشد.
اهمیت محتوای این تصویر که به احتمال بسیار، قدیمیترین تصویری است که کبوتران حرم در آن ثبت شده‌اند، ما را بر آن داشت تا این تصویر را در قالب یک گزارش مفصل منتشر کنیم و در اختیار علاقه‌مندان بگذاریم.
نمای کلی عکس و تاریخ آن
عکس مذکور فاقد تاریخ و نام عکاس است؛ بنابراین، باید با توجه به شواهد موجود در آن، به تحلیل دوره تاریخی ثبت‌شدنش بپردازیم. تصویر، نمایی از ضلع جنوبی صحن عتیق (انقلاب امروزی) در حرم‌مطهر‌رضوی را نشان می‌دهد. برخی شواهد مطلوب برای ارزیابی قدمت عکس از این قرارند:
۱. شکل و الگوی سقاخانه نادری.
۲. آینه‌های نصب‌شده در ایوان طلای نادری.
۳. الگوی حوض‌های اطراف سقاخانه.
۴. الگوی لباس افراد حاضر در تصویر.
۵. حضور جمعیت بر فراز پشت‌بام‌ها و ایوان‌های ضلع جنوبی صحن عتیق.
مجموعه این چهار شاهد مهم و ارزیابی آنها نشان می‌دهد که تصویر مربوط به دوره قاجار است. سقاخانه نادری هنوز الگوی معماری قدیم را دارد (می‌دانیم که این الگو در دوره پهلوی دوم تغییر کرد و بازسازی کامل شد).
آینه‌های نصب‌شده در ایوان طلا، در ابتدای دوره پهلوی اول جمع‌آوری شدند و وجودشان نشانه‌ای از قاجاری بودن تصویر است. حوض‌های اطراف صحن و الگوی سنگ‌چین آنها با الگوی تصاویر دوره قاجار هم‌خوانی دارد. لباس افراد موجود در تصویر، به‌ویژه روبند (برقع) بانوانی که در طبقات فوقانی و فضای مقابل حجره‌ها مستقر هستند، کاملا با دوره قاجار منطبق است؛ همچنین در میان مردان، نشانی از کت‌و‌شلوار و کلاه‌پهلوی که اوایل دوره پهلوی اول باب شد، دیده نمی‌شود.
حضور جمعیت بر پشت‌بام، اتفاقی است که از ابتدای دوره پهلوی به بعد، ظاهرا غدغن شد و مردم عادی نمی‌توانستند به هیچ مناسبتی، به این فضا وارد شوند. بر این پنج شاهد موجود در عکس می‌توان فقدان تیر چراغ‌برق را هم افزود که اَماره‌ای برای گرفته‌شدن عکس در نیمه نخست دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار است؛ بنابراین، در این تصویر، با نمایی از ضلع جنوبی صحن عتیق -احتمالا در میانه دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار- روبه‌رو هستیم.
آنچه عکس را فوق‌العاده و ممتاز می‌کند
از ضلع جنوبی صحن عتیق، تصاویر متعددی وجود دارد که قدیمیترین آنها در سال۱۲۳۹خورشیدی و توسط آنتونیو جیانوزی برداشته شده است. این تصاویر عموما تصاویری ممتاز و قابل‌مطالعه هستند و قدمتشان هم از عکس مورد‌بررسی ما بیشتر است؛ پس چرا ما درباره اهمیت این عکس و رجحان آن بر تصاویر مشابه، ادعا‌هایی را مطرح می‌کنیم؟ دلایلی که این ادعا‌ها را معتبر می‌کند از این قرارند:
۱- حضور خاص بانوان در برخی فضا‌های عکس
در
این تصویر، حضور بانوان را می‌توان در این موقعیت‌ها تشخیص داد:
۱. صفه بالایی ایوان طلای نادری. ۲. فضای مقابل حجره‌های طبقه دوم ضلع جنوبی صحن عتیق؛ ۳. پشت‌بام ضلع غربی (طرف راست عکس). تا‌آنجا‌که نگارنده این سطور می‌داند، تصویری از حضور افراد در صفه بالایی ایوان طلای نادری در دوره قاجار وجود ندارد و ظاهرا این باید تنها تصویری باشد که چنین وضعیتی را به نمایش می‌گذارد و اهمیت ویژه‌تر آن از این جهت است که حاضران در صفه، همگی خانم هستند.
گویا گاه از این فضا برای استقرار بانوان -که احتمالا از طبقات بالای جامعه بوده‌اند- استفاده می‌شده است. از سوی دیگر، ورود بانوان به فضای پشت‌بام، حتی امروز هم محدودیت‌های خاص خودش را در اماکن متبرکه دارد، ولی انگار در زمان برداشته‌شدن عکس، چنین محدودیتی وجود نداشته است. در‌مورد حضور خانم‌ها در فضای مقابل حجره‌ها هم وضعیت و گزارش‌های تاریخی همین است و به نظر می‌رسد چنین کاری ابدا رویه نبوده و عمومیت نداشته است.
۲- کبوتر‌های نشسته بر روی سقاخانه
بر روی سقف طلایی سقاخانه نادری که عموما آن را با نام سقاخانه اسماعیل‌طلایی می‌شناسند، حجم زیادی از کبوتر‌ها دیده می‌شود. در میان تصاویر دوره قاجار، احتمالا این قدیمیترین تصویری است که می‌توان در آن حضور کبوتران حرم را به‌خوبی و در تعداد زیاد مشاهده کرد. هر‌چند نمای تصویر کبوتر‌ها محو است، می‌شود از روی الگوی رنگ بال آنها تشخیص داد که عمدتا کبوتر‌های چاهی هستند.
حضورجمعیت بر پشت‌بام از ابتدای دوره پهلوی به بعد، ظاهرا غدغن شد و مردم عادی نمی‌توانستند به این فضا وارد شوند
۳- جمعیت مستقر روی پشت‌بام و معمای این حضور
جمعیت حاضر روی پشت‌بام‌ها در این تصویر البته در دیگر‌تصاویر دوره قاجار هم دیده می‌شود؛ مثلا در عکس مشهوری که عبدالله قاجار از مراسم روز عاشورای حرم‌رضوی برداشته است. در تصویر مورد‌مطالعه ما، مردم نه‌فقط بر فراز پشت‌بام، بلکه روی لبه بالایی ایوان طلای نادری و حتی به‌صورت محدود بر روی گنبد الله وردی‌خان هم حضور دارند و تعداد کلی آنها هم درخور اعتناست. علت این حضور گسترده چیست؟
آیا زائران و مجاوران در همه ایام سال این امکان را داشته‌اند که بالای پشت‌بام حرم‌رضوی حاضر شوند و به کنار گنبد طلا بروند؟ چنین به نظر نمی‌رسد. می‌دانیم که بر فراز پشت‌بام علاوه بر اجزای هنری و گران‌قیمت، موضوع حفاظت از خشت‌های طلای گنبد هم مطرح بوده است که این قضیه با امکان دسترسی دائمی جور در نمی‌آید؛ بنابراین، ناچاریم این فرضیه را مطرح کنیم که ورود زوار به حریم پشت‌بام حرم‌رضوی، در برخی ایام خاص، اعم از عزا، عید و...، آزاد می‌شده است و جمعی از مردم می‌توانسته‌اند وارد حریم فوقانی اماکن متبرکه شوند. می‌گوییم فرضیه، چون باید برای تأیید آن، شواهد بیشتر و بهتری در اختیار داشته باشیم.
۴- منبری خاص در مجاورت ایوان طلای نادری
در کنار ایوان طلای نادری، منبری خاص و بسیار‌بلند وجود دارد که بر فراز آن عالمی مشغول سخنرانی است. در برخی عکس‌های دوره قاجاریه، منبر کنار ایوان دیده می‌شود، اما به نظر نمی‌رسد که ارتفاع آن تا حدود فضای مقابل حجره‌های طبقه دوم صحن برسد؛ ارتفاع این منبر چیزی در حدود ارتفاع منبر مشهور صاحب‌الزمانی در مسجد گوهرشاد است که در دوره تیموری، از چوب گردو و گلابی ساخته شد.
نکته دیگر، بالا رفتن تعدادی از روحانیون و طلاب از منبر و قرار گرفتن در اطراف سخنران است که می‌تواند مربوط به تکریم یا برنامه مذهبی خاصی در آن دوران باشد که فعلا از جزئیات آن اطلاعی نداریم.
۵- چادر‌های برپا‌شده در مقابل پنجره فولاد و ایوان طلای نادری
حتی امروز هم رسم است که در برخی روستا‌های اطراف مشهد، فضای بالای مقبره اموات را با خیمه می‌پوشانند و گاه درون آن وسایل پذیرایی قرار می‌دهند.
این رویه در برخی نقاط به ساخت سایبان فلزی تغییر شکل داده است، اما ظاهرا در همان رسم قدیمی ریشه دارد.
این برنامه، به‌ویژه در ایام موسوم به «چراغ‌برات» در مشهد و اطراف آن اجرا می‌شد. اخیرا تصویری قدیمی و مربوط به دوره قاجار را از این مراسم، در همین صفحه منتشر کردیم. در تصویر مورد‌مطالعه، دو خیمه سفید و یک چادر تشریفاتی با سقف افقی دیده می‌شود، اما نمی‌توان این وضعیت را دقیقا مربوط به مراسم چراغ‌برات دانست. اینکه در مراسم چراغ‌برات از سخنران مذهبی استفاده می‌شده است، چندان معلوم و مشخص نیست.
این احتمال وجود دارد که مراسم موجود در عکس، مراسم تدفین یا بزرگداشت درگذشتگانی بوده است که از خانواده‌های مشهور یا صاحب‌عنوان بوده‌اند، هر‌چند باید در‌این‌باره دقت بیشتر به خرج داد.
* این گزارش یکشنبه ۱۳ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۹۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
