هویدا شدن نقاشی‌های صدساله در خانه قاجاری سوهانگر

سرنوشت خانه پلاک ۱۳ که در بخش روس‌نشین کوچه پنجه در چهارباغ قرار داشته، این‌طور رقم خورده است که از گزند تخریب در امان بماند و تاریخ را در خود حفظ کند؛ خانه‌ای با دو پلاک خاص در محله بالاخیابان؛ یکی کاشی سفیدرنگ مربوط به دوره قاجار با شماره ۸۰ و دیگری پلاک فلزی زنگ‌زده‌ای که شماره ۱۲+۱ از دوره پهلوی روی آن حک شده است.

خانه سوهانگر که قدمتش به دوره قاجار برمی‌گردد، از دو سال پیش در حال مرمت است و هدایت گواهی، متخصص مرمت بنا‌های تاریخی که پروژه‌های عمارت داروغه، خانه تاریخی امیری و حوض معجردار ازجمله کار‌های شناخته‌شده‌اش است، همراه تیم سه‌نفره‌اش در مجموعه معماری بُن مسئولیت مرمت آن را برعهده دارد.

خانه‌ای با سه دوره تاریخی

از در چوبی آبی‌رنگ که به‌دلیل بالاآمدن خیابان ارتفاعش کم شده است، وارد هشتی و سپس حیاط خانه می‌شویم. این بنای سیصدمتری چند دوره تاریخی دارد. گواهی درباره تاریخ بنا توضیح می‌دهد: دوره اولیه مربوط به قاجار و دوره ثانویه باز هم مربوط به قاجار است و یک دوره پهلوی‌اول و تغییرات جزئی هم در دوره پهلوی دوم دارد.

در تزیینات بنای ارزشمند سوهانگر سه عنصر مختلف وجود دارد

از او می‌خواهم درباره تغییرات هر دوره بیشتر توضیح دهد و او می‌گوید: در دوره اولیه بنا سقف‌ها کاملا تیرپوش همراه با پردوک بوده‌اند. در دوره بعد سقف‌ها از تیرپوش به توفال تغییر پیدا کرده‌اند. یعنی سقف‌های گچی را می‌بینیم و دیگر تیر‌ها دیده نمی‌شوند. این تغییرات مربوط به اواخر قاجار یا اوایل پهلوی‌اول است. یک دوره نهایی هم داریم که مربوط به اوایل پهلوی دوم است؛ تغییراتی مانند نصب روشویی یا شیشه نورگیر در نمای ساختمان.

به گفته گواهی، به‌جای سردر شیشه‌ای که الان می‌بینیم و هیچ شباهتی به خانه‌های تاریخی ندارد، کتیبه آجرچینی معقلی بوده است که در دوره پهلوی‌اول احتمالا به‌دلیل مشکل نورگیری آن را برداشته و شیشه گذاشته‌اند.

این مرمتکار خانه‌های تاریخی، خانه‌ای را در انتهای کوچه پنجه نشان می‌دهد که تزیینات معقلی شبیه به ورودی خانه سوهانگر دارد و می‌گوید: به احتمال زیاد تزیین اصلی یک پنجره کوچک و بقیه‌اش معقلی بوده است، اما وقتی نمی‌دانیم دقیقا چه بوده، از لحاظ مرمتی مجاز نیستیم که کار کنیم. ورودی خانه هم سردر رضاخانی بود. یعنی با سیمان شسته و نرمه‌شیشه پوشیده شده بود که به حالت اولیه یعنی قاجاری درآمد.

تزیینات خاص با سه عنصر مختلف

گواهی از سال ۱۴۰۰ با مالکان خانه که تعدادی از وراث سوهانگر هستند، صحبت کرده است و با اینکه آنها مجوز ساخت چندطبقه را داشته‌اند، متقاعدشان کرده است که بنا را حفظ کنند.

او درباره ارزش این بنا می‌گوید: در این بنا چند نوع تزیین داریم؛ گچ‌بری اتاق‌های شاه‌نشین، نقاشی در اتاق نشیمن، معقلی که ترکیبات آجر لعاب‌دار با آجر ساده است و خود تزیینات آجرچینی که شامل راسته‌خفته‌های مختلف است. پس در تزیینات این بنای ارزشمند سه عنصر مختلف داریم.

به بخش شاه‌نشین می‌رویم که روزگاری پذیرای مهمانان زیادی بوده است. گواهی گل‌های صورتی‌رنگ را روی دیوار‌های آبی کم‌رنگ نشان می‌دهد و می‌گوید: سبک گچ‌بری‌ها که در بخش شاه‌نشین دیده می‌شود، معرف دوره گذار معماری ایران است. گل‌ها، موتیف‌ها و حتی رنگ‌ها به سبک اروپایی نزدیک است.

او تأکید می‌کند که هنوز نمی‌توان با قاطعیت گفت رنگ اولیه همین رنگ‌ها بوده است و نیاز به بررسی کارشناسانه بیشتری دارد. بعد از اینکه چینش آجر‌ها را نشان داده و درباره سبک قاجاری و پهلوی آنها توضیح می‌دهد، می‌رویم سراغ خاص‌ترین اثر هنری که در این خانه وجود دارد؛ یک نقاشی اروپایی که سرتاسر دیوار نشیمن را دربرگرفته است.

بزرگ‌ترین نقاشی بنا‌های تاریخی مشهد

این کارشناس بنا‌های تاریخی یک نام و تاریخ را وسط نقاشی بزرگ و سرسبز روی دیوار نشان می‌دهد و می‌گوید: تا جایی که من می‌دانم، در بافت تاریخی موجود در مشهد این بزرگ‌ترین نقاشی بنا‌های تاریخی است و همچنین تنهانقاشی‌ای است که تاریخ و امضای نقاش را دارد. در خانه‌های تاریخی حسن‌زاده، داروغه و بلخاسب هم نقاشی داریم، اما تاریخ و امضا ندارند و به این بزرگی نیستند.

سبک گچ‌بری‌ها در خانه تاریخی سوهانگر در بخش شاه‌نشین، معرف دوره گذار معماری ایران است

تاریخی که روی نقاشی دیده می‌شود، سال ۱۳۴۷ قمری، یعنی حدود صد سال قبل را نشان می‌دهد، با امضای فردی به نام محمدی. نکته‌ای که گواهی به آن تأکید دارد، این است که نقاشی در بخش الحاقی و مربوط به دوره ثانویه بنا بوده است و نشان می‌دهد قدمت بنا بسیار بیشتر و مربوط به اوایل قاجار است.

او درباره سبک اروپایی نقاشی که کاملا مشخص است بر اساس یک یا چند تصویر نقاشی شده است، می‌گوید: نقاشی نمونه بارز معماری دوره گذار ایران است؛ از زمانی که سیاحان بیشتر وارد ایران شدند و کارت‌پستال‌های خارجی به ایران ارسال می‌شد. فضای نقاشی شبیه کارت‌پستال‌های آلپ و سوئیس است.

وقتی به محدوده خانه توجه می‌کنیم، اینجا بخش روس‌نشین چهارباغ بوده است. پس این نقاشی می‌تواند برگرفته از تصاویری باشد که آنها در سفرهایشان دیده‌اند. نکته جالب دیگری که در این اتاق پنهان شده است، نقاشی‌های روی دیوار‌های دیگر هستند که زیر لایه‌ای از رنگ پوشیده شده‌اند؛ نقاشی‌هایی که فرزندان سوهانگر با حدود هفتاد سال سن از آنها خبر نداشتند.

گواهی می‌گوید: روی بقیه دیوار‌ها هم نقاشی وجود دارد، اما رویشان به دلایلی پوشانده شده است. شاید نوع پوشش و برهنگی افراد در نقاشی دلیل آن باشد. اینکه در دوره‌ای به دلایلی این اثر پوشیده شده است، خودش می‌تواند جزو تاریخ باشد و از نظر اجتماعی بررسی شود.

او حساسیت مرمت را در همین مواقع می‌داند و معتقد است به‌عنوان مرمتگر باید نشان دهد که در لایه زیرین چه چیزی وجود دارد و دلایل پوشیدگی چیست.

مطلب مرتبط خانه تاریخی کوزه‌کنانی یادگار تاجر قاجاری

یافتن جبهه سوم خانه

نقاشی روی دیوار‌های نشیمن به قدری زیباست که بقیه خانه را تحت‌شعاع قرار می‌دهد. حوض پهلوی وسط حیاط، پله‌های آب‌انبار، بخش تابستانه‌نشین و بخش خدماتی خانه که هرکدام قسمتی از تاریخ را نشان می‌دهند، با همان دقت مرمت می‌شوند که بخش شاه‌نشین و اتاق نشیمن. گمان می‌رود تکه‌سنگ‌های بزرگی که از زیر خاک حیاط بیرون آمده‌اند، بخش‌هایی از حوض دوره قاجار باشند. از زیر خاک این خانه بقایای تاریخی زیادی یافت شده است و خواهد شد.

گواهی درباره بخش‌های مختلف خانه و استحکام این بنا که در آینده‌ای نزدیک به اقامتگاه یا کافه‌رستوران تبدیل می‌شود، می‌گوید: وقتی پروژه را تحویل گرفتم، دو جبهه وجود داشت، اما با توجه به شناختی که از خانه‌های دوره قاجار داشتم، مطمئن بودم که باید جبهه سومی وجود داشته باشد و بعد از عملیات پی‌گردی، پایه‌ها را پیدا کردم و به حالت اولیه مرمت شد.

همان‌طور که می‌بینید، این بخش خدماتی خانه است. عملیات تقویت شناژ و استحکام بنا هم از کف و سقف انجام شده است. حتی بخش‌هایی از نازک‌کاری هم شروع شده است و برای ادامه کار منتظریم تا خانواده سوهانگر درباره کاربری بنا تصمیم بگیرند.

* این گزارش پنج‌شنبه ۲۱ فروردین‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۵۸۷ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.