محله چهاربرج؛ ایستگاه اول گردشگران توس

روستای چهاربرج به‌عنوان یکی از ۱۶ هسته جمعیتی محدوده تاریخی توس، سال ۱۳۹۲ به شهرداری منطقه ۱۲ الحاق شد و محله چهاربرج نام گرفت. این محله قدیمی و پررفت و آمد، در مسیر آرامگاه فردوسی، یکی از قطب‌های گردشگری محدوده توس و شهر مشهد است.

شهر تابران توس، نواحی و روستا‌های اطراف آن براساس مدارک تاریخی از قدمت هزارساله برخوردار است و به همین دلیل تخمین‌زدن درباره قدمت تاریخی روستای چهاربرج مشکل است، باوجوداین براساس گفته ساکنان، قدمت سکونت در روستای چهاربرج و ساخت قلعه قدیمی حداقل به ۳۰۰ سال قبل بازمی‌گردد و از محلات محوری در بولوار شاهنامه است.

این مطلب را می‌توان از وجه تسمیه روستا نیز فهمید، چهار برج یعنی روستایی که دارای چهار برج یا اصطلاحا چهار دژ در اطراف آن است. بیشتر روستا‌های این منطقه دارای دو برج کوچک در محل در ورودی قلعه بودند.

به گفته پیران قدیمی روستا این برج‌ها که تا نیم‌قرن پیش آثارشان وجود داشت، حالتی نظامی داشتند و در سده‌های قبل نقش قلعه و برج نظامی را ایفا می‌کردند، حتی برخی معتقدند که اولین ساکنان چهاربرج نیرو‌های نظامی دولت بودند که برای مقابله با دشمنان خارجی از جمله ترکمن‌ها و ازبک‌ها به مشهد آمدند و در این قلعه ساکن شدند. این اهمیت نظامی تا دوران قاجار ادامه پیدا می‌کند.

نقل است که در زمان حمله ترکمن‌ها ساکنان و مردمان نواحی اطراف برای حفظ جان خود به این قلعه (روستای چهاربرج) پناهنده می‌شدند. با ایجاد آرامش نسبی در کشور و قدرت‌یافتن دوباره حکومت مرکزی، اهمیت نظامی چهاربرج کمتر شد و نیرو‌های نظامی و خانواده‌هایشان کم‌کم از این قلعه کوچ کرده و در شهر مشهد ساکن شدند. بعد از آن روستای چهاربرج و زمین‌های آن در اختیار و تملک فردی به نام محمد سبزواری قرار گرفت. محمد سبزواری که به‌نوعی گماشته حکومت بود و با نیرو‌های حکومتی در ارتباط، قدرت اجرایی و عملی زیادی داشت.

محمد سبزواری ارباب روستای چهاربرج به چنان شکوه و قدرتی رسید که به عنوان «ارباب ارباب‌ها» در محدوده بولوار شاهنامه و جاده قدیم قوچان شهرت یافت. سبزواری برای اثبات این قدرت و برتری، دستور ساخت عمارت اربابی باشکوه و مجللی را در باغی یک و نیم هکتاری صادر کرد.

این قلعه که متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است هنوز پابرجاست و یکی از مراکز گردشگری چهاربرج محسوب می‌شود که تازگی به همت شهرداری بازسازی و مرمت شده است.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و برچیده‌شدن نظام ارباب و رعیتی اهمیت این قلعه و ارباب آن محمد سبزواری از بین رفت. علاوه بر عمارت اربابی چهاربرج، یخدان چهاربرج نیز ثبت ملی شده است. موزه فرهنگ پهلوانی شه‌لافتی که به همت علی اکبر قاسمی معروف به پهلوان رستم ساخته شده نیز یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری محله چهاربرج است.

این محله در دو دهه گذشته آبستن تغییرات اجتماعی و اقتصادی متعددی بوده است. از حدود ۱۵ سال قبل به دلایل مختلف از جمله خشک‌سالی، کشاورزی و دامداری از رونق افتاد و تعدادی از ساکنان جوان روستا به کار‌های خدماتی و صنعتی همانند رستوران‌داری، تراش‌کاری، مکانیکی و مغازه‌داری پرداختند.

بعد از الحاق محدوده منفصل توس به بافت شهری، ساکنان جدید و غیربومی بخشی از زمین‌های کشاورزی روستا را خریداری و با ساختن خانه در این محله ساکن شدند، بدین ترتیب جمعیت محله جهشی بزرگ پیدا کرد.

رودتاریخی کشف‌رود که امروز با مشکلات بهداشتی فراوانی روبه رواست از جهت شمال‌غربی به محله چهاربرج وارد شده و از سمت جنوب‌شرقی از محله خارج می‌شود و در امتداد شمالی بولوار توس به سمت مشهد ادامه مسیر می‌دهد.

کوچه شهیدرضوی 

بافت:

محله چهاربرج شامل روستا‌های چهاربرج، مردارکشان، هاشمی‌نژاد و شاه‌فیل بیشترین مساحت را در میان محلات منطقه ۱۲ به خود اختصاص داده است. این محله با ۱۲۴۰ هکتار وسعت، ۹۵۹۷ نفر جمعیت دارد؛ یعنی تراکم جمعیتی برابر با ۸ نفر در هکتار است که نسبت به میانگین جمعیتی شهرمشهد بسیار پایین‌تر است.

مهمترین کاربری محله چهاربرج، کشاورزی، گردشگری و مسکونی است. فضا‌های سبز بصورت نقطه‌ای در این محله وجود دارد و وجود زمین‌های بایر در این محله به حدی است که میانگین فاصله زمانی تا رسیدن به نزدیکترین نقطه فضای سبز را به ۱۰۲ دقیقه و ۴۵ ثانیه افزایش داده است. متراژ بیشتر خانه‌ها در محله چهاربرج، بالای ۲۰۰ مترمربع و روستایی‌مانند است و از نظر تعدادطبقات، بیشتر یک تا دو طبقه است و اغلب ویلایی و دارای حیاط هستند.

نبود زمین ورزشی و وسایل بازی برای کودکان، مبلمان شهری نامناسب، کمبود فضای سبز و بوستان‌های محلی و خاکی بودن معابر از جمله مهمترین معضلاتی است که دراین محله به چشم می‌خورد.

دسترسی

چهاربرج به خطوط قطارشهری دسترسی ندارد. فاصله این محله از مرکز شهر حدود ۲۰ کیلومتر است که این امر تردد را برای اهالی سخت می‌کند. مسیر دسترسی به این محله از طریق بولوار شاهنامه است.

پراکندگی ایستگاه‌های اتوبوس در محله چهاربرج به‌گونه‌ای است که میانگین فاصله مکانی تا نزدیکترین ایستگاه، ۸۷۸ متر تخمین زده شده است. برای پیمودن این مسافت باید میانگین، ۱۱ دقیقه زمان را پیش‌بینی کنید.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• «یخدان دویست ساله»، «عمارت اربابی» و «موزه پهلوانی شه‌لافتی» که به همت علی اکبر قاسمی معروف به «پهلوان رستم» احداث شده است از جمله آثار تاریخی محله چهاربرج است که وجود آنها باعث می‌شود همه ساله تعداد زیادی گردشگر از بافت تاریخی این محله بازدید کنند.
• مجتمع آموزشی سردار شوشتری (رضویه) تنها دبستان دخترانه و پسرانه فعال در محله چهاربرج است. میانگین زمان دسترسی به این مدرسه، ۱۱ دقیقه و ۵۳ ثانیه است.
• وجود یک خانه بهداشت در انتهای شاهنامه ۴۴، نیاز اهالی چهاربرج برای دسترسی به مسائل بهداشتی و درمانی تأمین کرده است. برای رسیدن به این مرکز بهداشت لازم است میانگین ۱۵ دقیقه و ۳۳ ثانیه زمان را درنظر داشته باشید.
• این محله ۸ مسجد دارد. میانگین فاصله زمانی برای رسیدن به نزدیکترین مسجد در این محله، نزدیک به ۵ دقیقه است.
• چهاربرج از داشتن سالن ورزشی محروم است و برای دسترسی به نزدیکترین سالن ورزشی در این محله، میانگین زمانی ۴۳ دقیقه است.

حدود جغرافیایی

چهاربرج در اواسط بولوار شاهنامه قرار دارد و از سمت شمالی در همسایگی محله فردوسی و از جهت جنوب‌غربی با محله کلاته‌برفی همسایه است.