محله رضائیه؛ همسایگان امام‌رضا (ع) 
مهرآباد؛ محله مهاجرپذیر مشهد 
زاغه‌نشینی، ۶۰ سال پیش در مشهد شروع شد
بافت زاغه‌نشین مشهد ارتباط بسیار نزدیکی با گسترش شهر داشت. هرچه مشهد از جهات مختلف، به‌سوی بیرون پیش می‌رفت و بر جمعیت آن افزوده می‌شد، تهیه مسکن نیز سخت‌تر می‌شد.
افزایش فقر و تعداد مردمان بی سرپناه به‌دنبال رشد وسعت و جمعیت شهر، یکی از مسائلی است که شهر‌های زیادی با آن روبه‌رو هستند. این مشکل برای مشهد از حدود شصت سال پیش پررنگ می‌شود و چندین منطقه زاغه نشین در اطراف شهر شکل می‌گیرد.
اگرچه بسیاری از این مناطق اکنون در میان بافت شهری حل و به محلاتی آبرومند تبدیل شده‌اند، اما رد و نشان آنها در میان اسناد و اخبار قدیمی همچنان پیداست. امروز به سراغ نسل نخست حاشیه نشینان مشهد رفته‌ایم تا بدانیم چه بر سر آنها آمد و چگونه خانه دار شدند.
نخستین گام برای اسکان زاغه نشینان
بافت زاغه‌نشین مشهد ارتباط بسیار نزدیکی با گسترش این شهر داشت. هرچه مشهد از جهات مختلف، به‌سوی بیرون پیش می‌رفت و بر جمعیت آن افزوده می‌شد، تهیه مسکن نیز سخت‌تر می‌شد.
برای مهاجرانی که خودشان را به مشهد رسانده بودند تا یک زندگی بهتر داشته باشند، این ماجرا بغرنج‌تر بود، تا‌جایی‌که بسیاری از آنها از خرید یا اجاره مسکن عاجز بودند و به‌ناچار به اراضی بایر و دورافتاده شهر رو می‌آوردند و در آن گودی می‌ساختند و با چوب و پارچه جایی را علم می‌کردند تا در آن زندگی کنند. بسیاری از آن ها، کارگران کوره‌های آجرپزی بودند که در اطراف محل کار خود مستقر می‌شدند.
گود «جلال» در خیابان سرخس یکی از همین محل‌ها بود که با شروع دهه ۳۰ به یکی از مسائل مشهد تبدیل شده بود؛ البته زاغه نشینان در نقاط مختلف شهر حضور داشتند و شاید همین مسئله بود که شهرداری وقت مشهد و دیگر ارگان‌های استان را بر آن داشت که برای اسکان آنان دست به اجرای طرح‌هایی بزنند.
متولیان شهر برای اجرای طرح خود به سراغ آستان‌قدس‌رضوی رفتند که بیشتر زمین‌های بزرگ‌مقیاس شهر را در اختیار داشت. در ۱۶آبان‌ماه سال۱۳۳۵ نامه‌ای از سوی مسعودی، رئیس کمیسیون کمک به مستمندان شهر، به سید فخرالدین شادمان (۱۲۸۶تهران-۴شهریور۱۳۴۶، لندن)، نایب التولیه وقت آستان‌قدس‌رضوی، نوشته و از آستان‌قدس زمین درخواست شد.
در این نامه آمده است: «جمع کثیری از اهالی بینوای این شهر در اراضی اطراف شهر زاغه‌هایی در جنوب و خارج شهر ایجاد نموده‌اند و در کمال بدبختی و کثافت در این نقاط زندگانی می‌نمایند. کمیسیون کمک به مستمندان مشهد ادامه این وضع رقت بار را مناسب اجتماع امروز، مخصوصا شهر مشهد ندانسته و در نظر گرفته است برای بهبود وضع زندگانی و رفاه و آسایش این عده مردم بدبخت، گرم‌خانه تهیه و آن‌هایی را که از کار افتاده در آنجا و بقیه را به کار وادار سازد.
چون [زمین]زاغه‌های جنوبی شهر متعلق به آستان‌قدس می‌باشد، تمنا دارد موافقت و تصویب فرمایند که معادن ۵هزار متر [مربع]از اراضی مناسب آستان‌قدس واقع در کنار شهر را جهت این منظور در اختیار کمیسیون مستمندان بگذارند.»
گود «جلال» در خیابان سرخس یکی از محل‌هایی بود که با شروع دهه ۳۰ به مسائل مشهد تبدیل شد
تلاش‌هایی که شکست می‌خورد
به استناد اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی این پیشنهاد مورد موافقت قرار می‌گیرد؛ زیرا رئیس کمیسیون کمک به مستمندان شهر چندی بعد در نامه دیگری به آستان‌قدس اظهار کرده است: «این پیشنهاد مورد موافقت قرار گرفته و مبلغ ۳ هزار‌و ۳۰۰ ریال هم بابت حق نقشه کشی اراضی مزبور (ظاهرا از اراضی الندشت یا آبکوه) مطالبه شده است که پرداخت گردید.»
البته ظاهرا قرار بر تنظیم یک اجاره نامه نیز هست تا ساختمان‌سازی شروع شود که آستان‌قدس در این امر تعلل می‌کند و طرح را نیمه تمام می‌گذارد؛ چون در نامه‌های بعدی نیز خبری از به‌ثمررسیدن واگذاری و ساخت خانه نیست.
احتمالا مسئله اصلی بر سر تعیین میزان اجاره بوده است. بنا بر یکی از اسناد آستان‌قدس درخواست «مبلغ ۱۴۰هزار ریال حق الارض سالیانه به‌ازای هر هزار مترمربع» را دارد، اما کمیسیون فقط ۲۵هزار ریال برای همه زمین‌ها پیشنهاد می‌دهد.
دعوت از نماینده آستان‌قدس به جلسه استانداری یکی از تلاش‌هایی است که برای حل این موضوع صورت می‌گیرد. در ۱۵آبان‌ماه سال۱۳۳۶ نامه‌ای از جانب حسین رجبیون، معاون امور عمرانی استاندار خراسان، به مصطفوی، معاون فنی و املاک آستان‌قدس، نوشته شده که در آن به مسئله سکونت زاغه نشینیان در زمین‌های آستان‌قدس که در اطراف شهر است، اشاره شده است.
او در این نامه اظهار می‌کند که کمیسیونی در استانداری برای رسیدگی به این مسئله تشکیل می‌شود و حضور نماینده آستان‌قدس را در این جلسه درخواست می‌کند. مسئول مربوط در پایین این نامه آورده است: «جلسه برای مسئله ممانعت دستگاه‌های ذی‌ربط از زاغه نشینی است و الان در هر طرف شهر مشهد، مسئله زاغه نشینی در مزارع شهر و اراضی آستان‌قدس‌رضوی است. خواهشمندم باتوجه‌به این موضوع در جلسه فوق شرکت فرمایید.» البته ظاهرا این رشته سر دراز داشته و به‌همین راحتی‌ها به سامان نمی‌رسد.
یک‌صد‌هزار متر زمین برای زاغه نشین‌ها
سال۱۳۳۹ نخستین تلاش‌ها به ثمر می‌رسد. روزنامه خراسان هم‌زمان با بازدید گروهی از مسئولان در آبان‌ماه این سال از محل سکونت زاغه‌نشینان، در مقاله‌ای از وضع زاغه نشینان مشهد می‌نویسد که در گودال‌های متعفن و سیاه زندگی می‌کنند.
در این گزارش آمده است: «بالاخره مسئولین امور شهر متوجه دخمه‌ای تاریک و نمناک که در گوشه و کنار شهر ملجأ گروهی بینوا و بی پناه است، شدند و به این فکر افتادند که این محرومین دردمند را از چنین بیغوله‌های وحشتناکی بیرون آورند و به آنها پناه دهند.»
در این مرحله ظاهرا نخستین مسئولی که به زاغه نشینان توجه می‌کند، تیمسار برخوردار، رئیس شهربانی، است. او فرمانده لشکر خراسان و شهردار مشهد را به دیدار زاغه‌نشین‌های پایین‌خیابان و دروازه‌قوچان می‌برد.
خبر این بازدید نیز در جراید درج شده است: «ساعت ۷:۳۰ صبح دیروز، تیمسار سرتیپ [نعمت‌الله]معتمدی کردستانی، فرمانده لشکر ۱۲ خراسان، آقای [علی‌اشرف]پزشک پور، شهردار مشهد و تیمسار برخوردار، رئیس شهربانی مشهد از زاغه‌های پایین‌خیابان بازدید به عمل آورده‌اند و تصمیماتی در‌مورد بهبودی و رفاه حال ساکنین ناحیه مزبور اتخاذ گردید. آنگاه آقایان از زاغه نشینان دروازه قوچان بازدید کردند.»
خبر دیگری که در روز‌های پرتاب‌و‌تب بازدید مسئولان از محل زندگی زاغه نشینان مشهد دیده می‌شود مربوط به بازدید دکتر سید محمدعلی هدایتی، وزیر وقت دادگستری از زاغه‌های زابلی‌ها و سرخسی هاست که منجر به تشکیل هیئتی برای مسکن زاغه نشینان می‌شود.
محمد مهران، نایب التولیه آستان‌قدس، و تیمسار سپهبد کمال و تعداد دیگری از مسئولان همراه وزیر هستند. یکی از کسانی که قول مساعد همکاری به هیئت زاغه نشینان می‌دهد، نایب التولیه آستان‌قدس است که «مبلغ یک‌میلیون ریال وجه نقد و یک‌صد‌هزار مترمربع زمین در حدود جاده سرخس، جهت تهیه مسکن در اختیار جمعیت تهیه مسکن می‌گذارد.» همین مسئله باعث می‌شود سرتیپ برخوردار، نامه‌ای به تولیت آستان‌قدس بنویسد و از این بذل برای زاغه نشینان تشکر کند.
در این مکاتبه با شماره۸۲۶۹۵ در مرکز اسناد آستان‌قدس آمده است: «جهت انجام ساختمان خانه‌های مذکور... حسابی به شماره۴۹۳ در بانک عمران باز شد که اصولا سازمان خانه‌های مذکور زیر نظر هیئت‌رئیسه انجام و سه نفر از آقایان... ذیل چک‌های بانکی را امضا خواهند نمود. تمنا دارد وجه یک‌میلیون ریال را به‌حساب بانک مزبور بگذارند.»
۲ هزار خانوار زاغه‌نشین و هیئت تهیه مسکن
تیمسار برخوردار در مکاتبه‌ای به تاریخ ۱۷آبان۱۳۳۹، جمعیت زاغه نشین‌ها و گودال‌خواب‌های مشهد را حدود ۲ هزار خانوار اعلام می‌کند و اطلاعاتی درباره تهیه مسکن و هیئت تشکیل شده برای بیغوله نشینان به خبرنگاران می‌دهد.
او برای تحقق این امر دو پیش نیاز را مطرح می‌کند و می‌گوید: «اول زمین، دوم اعتبار جهت ساختمان. بدین منظور کمیسیونی در دفتر تیمسار فرماندهی سپاه تشکیل و عده‌ای از رؤسا و شخصیت‌های مشهد حضور داشته و درنتیجه مذاکرات تصمیم گرفته شد که هیئتی به نام جمعیت تهیه مسکن تشکیل شود.»
طبق گزارش روزنامه خراسان در همین زمان، استاندار، نایب التولیه آستان‌قدس، فرماندهی لشکر، فرماندهی ژاندارمری، فرماندار مشهد، متولی مسجد، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت، شهردار و رئیس شهربانی، در این هیئت گردهم می‌نشینند تا این کار به انجام برسد.
در کنار این هیئت، جمعیتی نیز به نام «هیئت عامل» شکل می‌گیرد که «کدیور، کیهان یغمایی، تفضلی، موسی قائم‌مقامی، امیر مجاهدی و حسین غنی اعضای آن را تشکیل می‌دهند». تیمسار برخوردار درباره این سؤال که این هیئت چه وظایفی را برعهده دارد به خبرنگار می‌گوید: «قبلا در نظر گرفته شده است که برای زاغه نشینان و مردمان بی بضاعت گود زابلی ها، تعداد هزار خانه ده‌اطاقی در یک قطعه زمین ۱۵۰متری در اراضی جنوبی جاده سابق قوچان، جنب دروازه قوچان ساخته شود و جهت زاغه نشینان و مردمان بی بضاعت در جاده سرخس، هزار خانه دو اطاقی در اراضی پایین‌خیابان، جنب محل نواقل سابق در راه سرخس تهیه و ساخته شود.»
باتوجه‌به شروع فصل سرما و رکود ساختمان‌سازی در شروع این طرح تصمیم بر این می‌شود که «هشت دستگاه عمارت دو اطاقی به‌عنوان نمونه در کوی کمال الملک اراضی مشهد» و به‌وسیله «افراد خیر» ساخته شود. تیمسار برخوردار خبر از شروع این کار از نیمه اول فروردین سال۱۳۴۰ می‌دهد و نوید می‌دهد تا پایان این سال برای زاغه نشینان خانه تهیه شود.
چیزی از این بازدید‌ها و صحبت‌ها نمی‌گذرد که تغذیه کودکان نیازمند شهر نیز موردتوجه قرار می‌گیرد و «اندرزگاه شماره‌یک شیروخورشید» با همکاری شهربانی خراسان، بین اطفال زاغه نشین شیرخشک توزیع می‌کند. مدتی بعد نیز به دستور سرتیپ معتمدی، فرمانده لشکر۱۲ خراسان، عده‌ای از سربازان با بولدوزر به خیابان سرده می‌روند که بخشی از زاغه نشینان شهر در آن سکونت دارند و کوچه‌ها و خیابان‌های آن را که به شکل گودال‌های عظیمی درآمده، تسطیح می‌کنند.
در نهایت در اواخر مردادماه سال۱۳۴۰ کلنگ ساخت منازل مسکونی زاغه نشینان در اراضی سرخس توسط دکتر شمس‌الدین جزایری (۱۲۹۲–۱۳۶۹)، استاندار وقت خراسان، بر زمین تقریبا هشتادهزار‌مترمربعی آستان‌قدس می‌خورد تا ساخت خانه‌ها با کمک خیران و اصناف شروع شود.
برای زاغه نشینان گود زابلی ها، تعداد هزار خانه ده‌اطاقی در یک قطعه زمین ۱۵۰متری در جنب دروازه قوچان ساخته شود
ساخت خانه‌های بیشتر، برای ریشه کنی زاغه نشینی
البته فعالیت‌های سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۳۴۰ به زاغه نشینی در مشهد پایان نمی‌دهد و خانه‌ها و کپر‌های ساخته‌شده در گودال‌های شهر در سال‌های بعد هم به‌عنوان معضل رخ می‌نماید. کما اینکه روزنامه خراسان در شماره۹ اردیبهشت سال۱۳۴۳ بار دیگر به سراغ زاغه نشینان می‌رود.
طبق این گزارش سپهبد سید‌محمدصادق امیرعزیزی (۱۲۸۳تهران-۱۳۷۱پاریس)، استاندار خراسان و نایب التولیه آستان‌قدس، کلنگ ساخت خانه‌های سازمانی را بر زمین می‌زند. در این مطلب خبر از ساخت دویست خانه دو‌اتاقی برای زاغه‌نشینان شهر در میان است.
طبق گزارش روزنامه آزادی، در سال۱۳۴۴ طرح اسکان زاغه نشینان، برای مهاجران حیطه قائنی‌ها در انتهای بازار سرشور به اجرا در می‌آید. در واقع دولت در این سال تصمیم به ایجاد مسکن دائمی برای گودنشینان مشهد می‌گیرد و چهارصد واحد برای آنها می‌سازد. زمین‌های این طرح نیز متعلق به آستانه است و ساختمان‌ها توسط شرکت «ساخت‌و‌ساز آبادانی مسکن تهران» ساخته می‌شود و نام کوی فروغی‌بسطامی را به خود می‌گیرد؛ ساختمان‌هایی که در یکم خرداد‌ماه۱۳۴۶ افتتاح می‌شود.
چند روز بعد روزنامه خراسان خبر کوتاهی درباره «ممنوعیت زاغه نشینی» چاپ می‌کند و در شرح خبر می‌نویسد: «به‌دنبال تصمیمی که شهرداری مشهد مبنی بر از بین بردن زاغه‌های اطراف شهر گرفته است، به کلیه زاغه نشینان اخطار شد که ظرف ۱۰ روز زاغه‌های خود را تخلیه کنند.»
روزنامه آفتاب‌شرق نیز هم‌زمان با خراسان می‌نویسد: «در این اخطار تأکید شده است آن‌دسته از زاغه نشینان که مایل باشند از خانه‌های ارزان‌قیمت استفاده کنند، در این مدت مهلت قانونی، می‌توانند تمایل خود را کتبا اعلام نمایند تا ترتیب انتقال آنها به خانه‌های مذکور فراهم شود.»
شهردار مشهد نیز اعلام می‌کند: «شهرداری پس از تخلیه، زاغه‌ها را با بولدوزر‌ها تسطیح می‌کند و به‌هیچ‌وجه اجازه ساختمان چنین مخروبه‌هایی را دیگر نخواهد داد.»
نخستین خبر تخریب زاغه‌ها پس از این اعلام، در ۲۵تیر۱۳۴۶ در روزنامه آفتاب‌شرق به چاپ می‌رسد: «صبح امروز تیمسارسرتیپ [محمد]بنی اعتماد، شهردار مشهد، ضمن بازدید از محل زاغه نشینان گودال زابلی‌ها و محل کوره‌های متروک انتهای خیابان صفوی، واقع در کناره جاده سرخس، چون وضع نامطلوبی داشت، دستور دادند که بلافاصله زاغه نشینان به ساختمان‌های جدید منتقل و بولدوزر‌هایی که قبل‌تر آماده شده بودند برای در‌هم‌کوبیدن زاغه‌ها شروع‌به‌کار نمایند.»
خبر‌هایی هم که از سال۱۳۴۸ در روزنامه‌ها درج شده، مؤید آن است که شهرداری همچنان در تلاش است، مابقی کوره‌هایی را که اطراف آنها زاغه نشینی شکل می‌گرفت، تخریب و آنها را از محدوده شهر خارج کند.
زاغه نشینی، معضل ناتمام
شاید تصور کنیم ماجرای زاغه نشین‌ها در مشهد همین‌جا به پایان خود می‌رسد، اما متأسفانه این معضل اجتماعی به‌همین‌راحتی دست از سر شهر برنمی دارد. نامه نگاری‌ها و اخباری که در دهه ۵۰ موجود است، ما را با این واقعیت مواجه می‌کند که زاغه نشینی تمام نمی‌شود، فقط از یک محله به محله دیگر در اطراف شهر مشهد می‌رود.
یکی از صورت جلسه‌های استانداری خراسان که مربوط به امور عمرانی شهر در سال۱۳۵۵ است و در مرکز اسناد و توسعه شهری شهرداری مشهد موجود است، از وجود زاغه نشینان در خیابان آبکوه مشهد خبر می‌دهد؛ همچنین طبق یکی از گزارش‌های روزنامه خراسان در سال۱۳۵۶ کار ساختمانی برای دویست خانه ارزان‌قیمت برای گروه‌های کم درآمد در خواجه‌ربیع شروع می‌شود. بناست صد دستگاه توسط آستان‌قدس و صد دستگاه توسط بنیاد نیکوکاری مشهد ساخته شود.
سال۱۳۵۸ نیز روزنامه اطلاعات خبری درباره ساخت خانه برای نیازمندان مشهد داده است. طبق این گزارش استاندار خراسان به همراه شهردار و جمعی از مسئولان از محل سکونت ۶۴خانوار زاغه نشین در حسین آباد قائنی‌ها بازدید و اعلام کرده است: «تصمیم بر این است با استفاده از اراضی آستان‌قدس‌رضوی برای اسکان زاغه نشینان و چادرنشینان مشهد، خانه‌های پیش ساخته نصب یا خانه‌های جدید احداث شود.»
این اخبار نشان می‌دهد که معضل زاغه نشینی در مشهد تا این سال‌ها ادامه داشته است و تلاش‌های مسئولان نیز نتوانسته است این مسئله را ریشه کن کند.
* این گزارش چهارشنبه ۱۲ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۹۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
