کشف‌رود، رودخانه تاریخی مشهد پر از ظرفیت گردشگری است

نمی‌توان از اصفهان سخن گفت و به زاینده رود اشاره نکرد، نام پاریس هم از دیرباز به رودخانه سن گره خورده است، به جز این رودخانه‌های فراوان دیگری را می‌توان نام برد که نماد تاریخ و هویت شهر‌های اطراف خود هستند و پل‌های بسته شده بر روی آن‌ها به عنوان جاذبه‌های گردشگری در جهان شناخته شده است.

کشف رود نیز برای توس و مشهد حکم مشابهی دارد. جاری بودن آب در حوزه آبریز کشف رود یکی از مهم‌ترین دلایل سکونت مردمان از حدود یک میلیون سال پیش در این خطه بوده است. کشف دست افزار‌های انسان‌های دوره پارینه سنگی بر بستر این رود، صحه‌ای است بر این ادعا. با این همه، متأسفانه قریب به ۲۰ سالی می‌شود که کشف رود، مایع حیات دیروز، مایه خجالت امروزی‌ها شده است.

چندی است که با هم افزایی دستگاه‌های اجرایی استان قرار است کشف رود سامان بیابد و روزنه امیدی به فردایی سبز باشد. در این مسیر، ساماندهی تصفیه خانه‌ها و جلوگیری از ورود فاضلاب خام، جمع آوری موتور تلمبه‌ها و ایجاد مسیر مناسب سیلاب و روان آب و... گام‌های اساسی برای حیات بخشیدن به این رودخانه چندمیلیون ساله است.

اما برای پاک نگه داشتن کشف‌رود در دراز مدت، باید این رودخانه به پاتوق گردشگری تبدیل شود. چراکه رفت و آمد مردم مشهد به کنار این رود و ثبت آن در خاطره جمعی مردم به تلاش جمعی برای حفظ آن خواهد انجامید. 

بنابراین بد نیست نیم نگاهی داشته باشیم به ظرفیت‌هایی که در صورت احیای این رود می‌تواند در حوزه گردشگری رقم بخورد و این محدوده ۸۱ کیلومتری را فراتر از یک پارک خطی، به منطقه‌ای برخوردار از انواع مختلف گردشگری بدل کند.

در گزارش پیش رو با کمک استادان صاحب نام در حوزه‌های تاریخ، جغرافیا، باستان شناسی، زیست محیطی، پرنده نگاری، کشاورزی، زمین شناسی و... ظرفیت‌های گردشگری کشف رود را بررسی کردیم.

گردشگری مبتنی بر یافته‌های باستان شناسی

نمایش نحوه زندگی انسان‌های دوره پارینه سنگی

از حدود یک میلیون سال پیش، کناره‌های کشف رود، مسکن و مأوای اقوام شکارگر دوران کهن سنگی قدیم بوده است؛ طرح این فرضیه به واسطه مطالعات باستان شناسی سال‌های ۱۳۵۳ و ۵۴ «کلودتیبو» از دانشگاه «بوردو فرانسه» و «علی آریایی» از دانشگاه فردوسی مشهد ممکن شد. در نتیجه بررسی‌های این دو باستان شناس در حوضه کشف رود در شرق مشهد، ۸۰ نمونه دست ساخته سنگی از دوره پارینه سنگی گردآوری شد که اکنون بخشی از آن در موزه ملی ایران در تهران نگهداری می‌شود.

بزرگ‌ترین این مجموعه در نزدیکی روستای آبروان و سایر مجموعه‌ها در چاهک و روستای بغبغو (مسیر مشهد-سرخس) به دست آمد. در سال ۸۶ نیز مانا جامی الاحمدی، بررسی‌های جدیدی در منطقه کشف رود انجام داد که در نتیجه آن علاوه بر شماری تک یافته در بستر و اطراف کشف رود نشانه‌هایی از سکونت اقوام دوره پارینه سنگی قدیم و میانه کشف شد. 

بی شک انجام کاوش‌های باستان شناسی بیشتر ما را به اطلاعات بهتری از ایران باستان خواهد رساند. اما با تکیه بر اطلاعات کنونی نیز ایجاد سایت موزه و یا حتی اتاقی مجهز به فناوری سه بعدی و معرفی شیوه زندگی انسا ن‌های پارینه سنگی با تکیه بر دست سازه‌های کشف شده می‌تواند ظرفیت گردشگری منحصر به فردی در حوزه کشف رود باشد که معرفی کننده هویت و تاریخ غنی این رود است.

گردشگری مبتنی بر تاریخ و افسانه

اژدهاکشی «سام» در جوار کشف رود

حیات مردم توس، از دیرباز به کشف رود وابسته بوده است. به همین دلیل به محض اینکه آب رودخانه کشف رود خشک می‌شده، مردم شروع به داستان سرایی می‌کرده و دلیل خشکی آن را به عوامل مختلفی ربط می‌داده اند. «اژد‌های خوابیده بر «اژدرکوه» مانع رسیدن آب به کشف رود می‌شود» این یکی از افسانه‌هایی است که هنوز می‌توان از زبان قدیمی‌های توس شنید.

این افسانه در شاهنامه فردوسی هم روایت شده است، که بر اساس آن مردم از سام (پدربزرگ رستم) می‌خواهند به مبارزه با اژد‌ها برخیزد و با کشتن او آب را دوباره در کشف رود جاری کند و آسایش را به مردم بازگرداند.

سام نیز پس از آنکه از سیستان به توس آمده و اژد‌ها را کشته به منوچهرشاه گزارش می‌دهد: «کشف رود پرخون و زرداب شد/ زمین جای آرامش و خواب شد» از قضا در نزدیکی «کشف رود» کوه منفرد سیاه رنگی وجود دارد با یک رگه یا لکه قرمزرنگ به شکل اژد‌ها که مردم باور داشته اند آن لکه سرخ رنگ جسد همان اژدهاست! (به روایت حافظ ابرو، مورخ قرن نهم). 

در نتیجه مردم این کوه را «اژدرکوه» نامیده اند که تاکنون هم با این نام مشهور است (کوهی که مجاور ۲ روستای «برزش آباد» و «فارمد» و کارخانه سیمان است) روایت این داستان در جوار کشف رود و اژدرکوه با کمک مجسمه‌های فاخر و تابلو‌های نقاشی و حتی نورپردازی سه بعدی می‌تواند جاذبه گردشگری منحصر به فردی در مسیر کشف رود باشد.



گردشگری مبتنی بر علم زمین شناسی

نمایش فسیل‌های آمونیت در ژئوسایت

از نظر زمین شناسی در سازند کشف رود فسیل‌های آمونیت، یافته شده که بر اساس همین فسیل‌ها سن این سازند، ژوراسیک تحتانی تعیین شده است. این فسیل‌ها به گونه‌ای از جانداران دریایی به نام آمونیت تعلق دارد که به وفور در دریا‌های دوران مزوزوئیک (۲۲۵ تا ۶۵ میلیون سال پیش) می‌زیسته است. جالب است بدانید که دوره زندگی این جانوران یعنی ژوراسیک، هم زمان با زندگی دایناسور‌ها بر روی زمین بوده است. با توجه به وجود فسیل آمونیت در اطراف کشف رود به نظر می‌رسد ایجاد ژئوسایت زمین شناسی پیشنهاد مناسبی برای گردشگری زمین در اطراف کشف رود باشد.

با این حال، شادابی، کارشناس گردشگری زمین با بیان این نکته که در دنیا تعداد محدودی ژئوسایت فسیل شناسی وجود دارد، توضیح می‌دهد: «ژوئوسایت معمولا زمانی ایجاد می‌شود که منطقه سرشار از مواد معدنی باشد. در بستر رودخانه کشف رود هم آمونیت وجود دارد ولی پراکندگی آن چشمگیر نیست و ظرفیت ایجاد ژئوسایت را ندارد.»

البته او ادامه می‌دهد: «کشف رود حوزه وسیعی است که نظردهی درباره آن نیازمند پژوهش‌های بیشتر است.»

به گفته شادابی انواع گردشگری زمین وجود دارد که گاه حتی یک آبشار نیز به تنهایی می‌تواند یک ژئوسایت شود. او توضیح بیشتر درباره ظرفیت‌های گردشگری مبتنی بر دانش زمین شناسی محدوده شهری کشف رود را به بعد از ثبت مقاله اش موکول می‌کند.

گردشگری کشاورزی

درآمدزایی کشاورزان کشف رود با کمک گردشگری

کشاورزی از دیرباز شغل اصلی مردمان حوزه کشف رود بوده است. امروز نیز گرچه وضعیت آب زمین‌های کشاورزی آن محدوده مساعد نیست، همچنان مردمان این منطقه به شیوه پیشینیان خود این پیشه را ادامه می‌دهند. با ساماندهی وضعیت آب و آموزش به ساکنان این خطه می‌توان با ترکیب گردشگری و کشاورزی، وضعیت اقتصادی بومیان را بهبود بخشید و ظرفیت گردشگری جدیدی نیز ایجاد کرد.

گردشگری کشاورزی که از دهه ۱۹۵۰ میلادی به بعد گسترش یافت، در ایران ناشناخته است، اما کشور‌های توسعه یافته نه تنها آن را می‌شناسند، بلکه از آن به عنوان منبعی برای ارزآوری و کسب درآمد استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، برابر با آمار‌های بین المللی حدود۳۰ درصد از درآمد کشاورزان آمریکایی از طریق گردشگری مزرعه حاصل می‌شود. کشور‌های کانادا و استرالیا سرمایه گذاری و بهره وری بسیاری در این زمینه داشته و دارند.

فرانسوی‌ها هم از این قافله عقب نمانده و با ایجاد تاکستان‌های فراوان، توانسته اند گردشگری مزرعه را در کشورشان رونق بخشند. این سبک گردشگری از جنبه‌های آموزشی بسیاری برخوردار است و شامل اقامت در مزرعه یا منزل کشاورز، کمپینگ، بازدید‌های آموزشی، انجام فعالیت‌های زراعی، یادگیری صنایع دستی، طبخ غذا‌های سنتی و فروش محصولات می‌شود.

دکتر جواد شباهنگ استاد بوم شناسی زراعی، زمین‌های زراعی توس و قسمت غربی کشف رود را مکان مناسبی برای گردشگری کشاورزی می‌داند و می‌گوید: «به دلیل سیراب شدن زمین‌های این محدوده از روان آب‌ها در این بخش می‌توان گردشگری کشاورزی را توسعه داد.»، اما توصیه این استاد دانشگاه برای سایر بخش‌های کشف رود با توجه به استفاده از آب‌های نامناسب فاضلابی، ایجاد جنگل مصنوعی و کاشت درختانی چون: «بید، سپیدار و سرو است که رشد خوبی دارد، زیباست و چوب آن نیز برای مردم منطقه سودآور است. همچنین کشت گل‌های زینتی و تولید گلخانه‌ای هم در صورت تأمین آب می‌تواند مناسب باشد.»

گردشگری عشایری

شبی در سیاه چادر عشایر

امروز دامداران بسیاری در کناره کشف رود ساکن اند. این روز‌ها متأسفانه بستر آلوده کشف رود چراگاه و آبشخور دام‌هایی است که بعد از ارسال به کشتارگاه وارد سفره مردم می‌شوند و سلامتی آنان را نشانه می‌گیرند. اما با سامان بخشیدن به آب کشف رود و آموزش به عشایر این خطه می‌توان گردشگری عشایری را رواج داد و علاوه بر بهبود درآمد آنان، به صورت کنترل شده و بهداشتی از ظرفیت‌های گردشگری عشایری بهره‌مند شد. در گردشگری عشایری گردشگران می‌توانند شبی را در سیاه چادر عشایر بگذرانند و سبک زندگی عشایری را تجربه کنند.

طبیعت گردی

تماشای پرندگان مهاجر در کرانه کشف رود

پرنده نگاری، یکی از ظرفیت‌های گردشگری منحصر به فرد کشف رود است که متأسفانه سال به سال به دلیل افزایش مشکلات زیست محیطی ضعیف‌تر می‌شود. مصطفی قاسمی نژاد یکی از پرنده نگاران مشهدی درباره این ظرفیت‌ می‌گوید: «هر سال در فصل پاییز و زمستان چندین گونه پرنده مهاجر از شمال روسیه و همچنین نقاطی در ایران به کشف رود می‌آیند.»

«آب چلیک» و «چوب پا» دو گونه از این پرندگان مهاجرند که قاسمی نژاد با نام بردن از آن‌ها توضیح می‌دهد: «این پرندگان به «کنه بیست» (منطقه ۶ مشهد) و همچنین بند‌های طبیعی دیگری در کشف رود با فاصله ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتری مشهد، می‌آیند و تماشای زیبایی‌های آن‌ها می‌تواند جاذبه‌ای منحصر به فرد باشد، اما اکنون به دلیل ناآگاهی مردم در برخورد با پرندگان، معمولا فعالان محیط زیست تمایل چندانی به اطلاع رسانی درباره مکان دقیق تجمع پرندگان ندارند.»

تولید صدا‌های نابه هنجار از سوی مردم و ایجاد استرس در پرندگان دلیلی است که این کارشناس برای معرفی نکردن سایت‌های پرنده نگاری کشف رود بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: «همه ساله گروه‌های پرنده نگاری از گوشه و کنار کشور برای رصد احوال این پرندگان به کشف رود می‌آیند. البته که در کنار آن ها، شکارچی‌هایی نیز از نقاط مختلف می‌آیند و به این پرندگان آسیب می‌زنند.» او گماردن یک محیط بان و آموزش و ساماندهی محل تجمع پرندگان را راهی برای کاهش آسیب‌ها و اشتراک لذت تماشای پرندگان مهاجر با سایر گردشگران می‌داند.

گردشگری آموزشی

موزه حشره شناسی

به دلیل زیست گونه‌های مختلف جانوری در حوزه کشف رود یکی از پیشنهاد‌های خاص مطرح شده برای گردش در حوزه کشف رود ایجاد باغ حشره شناسی است. به طوری که گردشگران و به ویژه دانش آموزان بتوانند با راه رفتن در محیط با انواع حشرات آشنا شوند.

دکتر حسینی، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به وجود مجموعه‌ای از انواع حشرات در دانشگاه فردوسی می‌گوید: «در طول ۲۰ سال گذشته انواع مختلف حشرات به دست دانشجویان و اساتید دانشگاه فردوسی جمع آوری شده است که تماشای آن می‌تواند حاوی نکات آموزشی فراوانی برای طالبان علم باشد.»

این استاد دانشگاه با اعلام خبر ایجاد موزه حشرات برای بازدید عموم با تکیه بر این مجموعه توضیح می‌دهد: «در حوزه کشف رود نیز می‌توان در محیط‌هایی بسته برخی از انواع حشرات همچون رتیل و... را به صورت زنده نگهداری کرد و برخی دیگر را به صورت خشک شده در جعبه‌هایی نمایش داد.»

رودباره توس

یکی از اولین محدوده‌های کشف رود که طرح ساماندهی آن مکتوب شده است، «پارک رودباره» در محدوده بولوار شاهنامه است. این پارک که دقیقا در کنار دروازه رودبار شهر تابران توس و زیر پل شاهنامه قرار دارد. با طرح «پارک رودباره» قرار است اعتبار از دست رفته کشف رود تا حدودی به آن برگردانده شود. طرح این پارک اکنون از سوی مشاور تهیه شده و با چند بار رفت و برگشت و ایراد اصلاحات در کمیته راهبردی توس و میراث فرهنگی، به مرحله تأیید نزدیک شده است. این پارک قرار است از روی پل کشف رود در توس، افق دو سوی رود که حالتی اس مانند دارد را در برگیرد.

کشف رود، هویت مشهد و آبروی این شهر است

سلطان احمدی، که حدود دو هفته‌ای می‌شود از سوی شهردار مشهد سکان مدیریت ساماندهی کشف رود را به عهده گرفته است، در گفتگو با شهرآرا، سیاست کلی مدیریت شهری در برخورد با کشف رود را چنین شرح می‌دهد: «کشف رود رودخانه تعاملی و هویتی شهر مشهد است و باید بتواند به بهترین نحو با شهر و شهروندان تعامل کند و آبروی شهر مشهد و تفرجگاهی برای زائر و مجاور باشد.

این رودخانه مظهر زیبایی و سلامت است که با رعایت کامل مسائل زیست محیطی، بستری امن برای عبور سیلاب و روان آب‌های سطحی ایجاد می‌کند.» او سپس با اشاره به مشکلات زیست محیطی و مسائل و معضلاتی که سال هاست دامن کشف رود را گرفته است می‌گوید: «ساماندهی رودخانه کشف رود در طول سال‌های گذشته همواره مد نظر مدیران و مسئولان اجرایی کشور بوده است.»

وجود ده‌ها موتور تلمبه که با انتقال فاضلاب از رودخانه کشف رود به زمین‌های کشاورزی مجاور، موجبات تولید محصولات کشاورزی بیماری زا را فراهم آورده اند، تخلیه فاضلاب خام به کشف رود و به روز نبودن و ناکافی بودن تعداد تصفیه خانه‌های موجود از جمله معضلاتی است که امروز کشف رود با آن دست و پنجه نرم می‌کند.

سلطان احمدی با اشاره به آن‌ها اقدامات لازم برای ساماندهی این رود را چنین برمی شمارد: «شهرداری مشهد به عنوان مدیریت واحد کشف رود قصد دارد با اجرای برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت به ساماندهی کشف رود اقدام کند. تکمیل و احداث تصفیه خانه سپتاژ، احداث تصفیه خانه کالبرت التیمور، پیگیری از دستگاه‌های مرتبط برای ارتقا و به روزآوری تصفیه خانه‌های چرمشهر و پرکندآباد و... از جمله این اقدامات است.»

ساماندهی دو طرف رودخانه، درختکاری و ایجاد فضای سبز و فضا‌های تفرجگاهی و... به طوری که رودخانه کشف رود تبدیل به محیطی سالم و پاک برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی با شهر و شهروندان مشهد باشد از جمله اهداف غایی شهرداری برای ساماندهی کشف رود است که مدیر ساماندهی کشف رود از آن یاد می‌کند.

او در پاسخ به سؤال خبرنگار شهرآرا درباره طرح‌های گردشگری تعریف شده برای کشف رود می‌گوید: «برای بحث گردشگری مطالعات به وسیله مشاوران شروع شده و اکنون در حال تجمیع نظرات هستیم.» ایجاد باغراه یکی از موارد پیش بینی شده در کشف رود است که سطان احمدی از آن نام می‌برد. مدیر ساماندهی کشف رود درباره مدت زمان پایان پروژه می‌گوید: «زمان پایان پروژه هنوز برآورد نشده است، با این حال ما طوری اقدام می‌کنیم که از یک ماه دیگر هم مردم بتوانند خروجی کار را ببینند.»

تأثیر فضاسازی بر آینده کشف رود

دکتر محمدحسین پاپلی یزدی، استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری در گفتگو با شهرآرا، گریزی به ظرفیت‌های تاریخی کشف رود می‌زند و می‌گوید: «در دوره‌های مختلف از کشف رود نام برده شده است و اشخاص گوناگون از این رودخانه و حوزه زیستی پیرامون آن گزارش تهیه کرده اند.»

او سپس با ذکر مثالی ادامه می‌دهد: «کلنل ییت یکی از افرادی بوده که حدود ۱۲۰ سال قبل گزارشی درباره کشف رود، پرندگان و حیوانات آن نوشته است. 

مطالعه این قبیل گزارش‌ها و نمایش اوضاع کشف رود از نگاه مورخان و سیاحان دوره‌های مختلف می‌تواند موضوع جذابی باشد. برای انجام این مهم می‌توان از مشاوری تاریخی خواست که این ظرفیت‌ها را بررسی کند.» با این حال به نظر این استاد صاحب نام، مهم‌ترین مسئله در تضمین آینده کشف رود توجه به فضاسازی آن است.

او در این باره می‌گوید: «سوای ایجاد موزه‌های مختلف تاریخی و باستان شناسی که معرفی کننده هویت و پیشینه تاریخی غنی کشف رود است، مهم‌ترین مسئله در احیای کشف رود نحوه فضاسازی پارک خطی است به نحوی که مردم به صورت پیوسته در این محوطه در رفت و آمد باشند. تنها در این صورت است که می‌توان به آینده این منطقه امیدوار بود و مطمئن شد که تبدیل به تهدید نشود.»

پاپلی با ارائه پیشنهاد‌هایی همچون ایجاد آب نما با استفاده از آب در چرخش و مهیا نمودن امکان قایق سواری در بخشی از رودخانه و ایجاد پیست‌های ورزشی مختلف همچون پیست دوچرخه سواری، اسب دوانی و یا حتی موتورسواری، ساخت کافه،  رستوران، کافه کتاب و باجه‌های فروش محصولات می‌گوید: «این قبیل اقدامات علاوه بر کمکی که به اشتغال زایی و افزایش درآمد ساکنان این منطقه می‌کند، وجودش نعمتی است برای اینکه کشف رود تبدیل به محلی دنج برای تجمع معتادان نشود.»

او با ذکر مثالی از پارک بنفشه در بولوار سجاد می‌گوید: «اگر یک تحقیق درباره پارک‌های بولوار سجاد انجام دهید متوجه تأثیر فضاسازی در آینده گردشگری پارک خواهید شد. مثلا مدتی پارک بنفشه بولوار سجاد با یک آب نما به دو قسمت تبدیل شده بود، یک بخش خانوادگی و یک بخش محل تجمع معتادان شده بود که هر چند وقت یک بار نیروی انتظامی با پاتک ناگهانی آنان را دستگیر می‌کرد. بعد از مدتی تعدادی وسیله بازی کودکان در آن قسمت پارک گذاشتند و بعد از آن این قسمت پارک هم محیطی امن و خانوادگی شد.» پاپلی در پایان تأکید می‌کند: «البته که قبل از انجام هر کاری مشورت با مردم منطقه و نظرسنجی و مشارکت آنان است که می‌تواند آینده کشف رود را تضمین کند.»


* این گزارش شنبه ۲ آذرماه ۱۳۹۸ در شماره ۲۹۷۵ روزنامه شهرآرا صفحه گردشگری چاپ شده است.